Byli tutaj franciszkanie, ale też bracia gwiazdowi

Klasztor fundował im w 1237 r. książę kujawski Kazimierz, a owocną i wielokierunkową aktywnością franciszkanie pięknie zapisali się w kolejnych wiekach dziejów miasta aż do czasu dekretu likwidacyjnego króla pruskiego Wilhelma III z 20 maja 1819 r. Przy tej okazji warto wspomnieć, że w dawnych czasach w Inowrocławiu pracował także inny zakon, który wspierał początki… szpitalnictwa.

Z czerwonym krzyżem

Historia szpitalnictwa na dzisiejszych ziemiach polskich sięga XII stulecia, a szpitale powstawały przy klasztorach i kościołach. Najpierw na Dolnym Śląsku, gdzie w 1108 r. założono szpital we Wrocławiu. W Wielkopolsce najstarszym był ten, który fundował w Poznaniu w 1170 r. książę Mieszko Stary. Z czasem przepisy synodalne pozwoliły organizować szpitale także w mniejszych ośrodkach miejskich. Powstające szpitale miały wówczas jednak charakter bardziej przytułków dla ubogich, wdów i sierot niż zakładów leczniczych we współczesnym rozumieniu tej funkcji.

Dzieje szpitalnictwa w Inowrocławiu mają równie długą historię. Fundatorem pierwszego szpitala był wspomniany wyżej książę Kazimierz, który przed 1268 r. sprowadził tu z Wrocławia bractwo szpitalne reguły św. Augustyna. Charakterystyczny emblemat na płaszczach braci (czerwony krzyż, a pod nim gwiazda takiego samego koloru) sprawiał, że nazywano ich też krzyżowcami z czerwoną gwiazdą lub braćmi gwiazdowymi.

W trosce o ubogich

Zakon ten powstał w Czechach, a około 1244 r. osiadł we Wrocławiu. Po przyjęciu reguły św. Augustyna, zgromadzenie przekształciło się w 1253 r. w zakon szpitalny, a nieco później dom wrocławski, uzyskawszy samodzielność, rozpoczął ekspansję na Kujawy.

Z książęcego nadania zakonnicy otrzymali parcelę poza wschodnią kurtyną miejskiego muru obronnego, w pobliżu Bramy Toruńskiej (dziś to teren boiska Liceum Jana Kasprowicza). Około lat 60-70 XIII w. wzniesiono tam kaplicę, klasztor i szpital (przytułek) pw. Św. Ducha (ma to odniesienie w nazwie ul. Św. Ducha i jej pierwotnej poprzedniczki: ul. Szpitalnej). Zakonnicy podjęli trud opieki nad ubogimi miasta, zaś książę Siemomysł (syn Kazimierza; to w jego dokumencie z 29 lutego 1268 r. szpital jest po raz pierwszy wzmiankowany) bogato ich zaopatrzył m.in. w dobra ziemskie Marulewy, Batkowo i Niemojewo.

Na drogę sądową…

Gdy po rozbiorach diecezja kujawsko-kaliska znalazła się w zaborze rosyjskim, rząd pruski stopniowo ograniczał samodzielność prawną zakonu, aż specjalnym dekretem z 21 lutego 1800 r. przekazano zarząd nad szpitalem magistratowi Inowrocławia. Strona kościelna bezskutecznie negocjowała zwrot majątku, ostatecznie 17 września 1851 r. wystąpiono na drogę sądową.

Roszczenie to wywołało trwający blisko 20 lat spór, który toczył się między generalnym konsystorzem arcybiskupstwa gnieźnieńskiego a królewską rejencją w Bydgoszczy. 9 lipca 1872 r. zawarto porozumienie, na mocy którego szpital uznano za samodzielną instytucję.

Nie był to rzeczywisty finał sporu, który odżył tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Katoliccy członkowie zarządu dawnego szpitala Św. Ducha 9 listopada 1919 r. wnieśli sądowy wniosek o przywrócenie zakładowi charakteru katolickiego. Postanowieniem rządowym Ministerstwo b. Dzielnicy Pruskiej w 1920 r. przekazało majątek szpitala parafii inowroc-ławskiej, a jego administrację w ręce dozoru kościelnego. Była to jednak w gruncie rzeczy decyzja o wymiarze symbolicznym, bowiem dawny szpital-przytułek dla ubogich i starców pw. Św. Ducha już wtedy nie istniał…