Rynek w Tucholi. To w tym miejscu łabędzie rozkładają skrzydła - tak wygląda na zdjęciach

Rodzi się jednak pytanie czy starówka ma taki kształt od czasu lokacji krzyżackiej na prawie chełmińskim, co nastąpiło w roku 1346, czy też wcześniejszej?

Przypuszcza się, że pierwsza lokacja nastąpiła na prawie polskim na przełomie XIII i XIV wieku, ale żadne dokumenty czy choćby zapiski tego nie potwierdzają. Jeśli nawet tak było, to centralny plac Tucholi mógł mieć owalny kształt, a otaczające go uliczki obiegały go w podobnej systematyce.

- Pierwszy rynek znajdował się najprawdopodobniej na zachód od obecnego, czyli od Placu Wolności. O tej pierwotnej lokalizacji świadczą nazwy dzisiejszych ulic Starofarnej i Staromiejskiej. I tam także wznosił się pierwszy drewniany kościół farny pod wezwaniem świętego Bartłomieja – wyjaśnia nam Adam Paluśkiewicz, mieszkaniec Tucholi, miłośnik jej historii.

Osadę założyli zapewne już na początku XIII wieku władcy pomorscy, być może Sambor I Gdański lub Mściwoj II, książę świecki, potem gdański. Mógł to też zrobić możny ród Święców. W tym okresie Tuchola pełniła zapewne rolę osady handlowej dla pobliskiego ośrodka władzy na tym terenie – grodu kasztelańskiego w Raciążu na wyspie jeziora Śpierewnik. Raciąż był wymieniony pod datą 1178 w dokumencie Sambora I.

Wspomniany przez pana Adama kościół farny został konsekrowany 9 października 1287 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę. Zrobił to na prośbę i zaproszenie Mściwoja II. W ten sposób osada zyskała poważny asumpt do rozwoju jako ośrodek kultu w tej mało zaludnionej i porośniętej rozległymi borami części Pomorza Gdańskiego.

Na początku XIV wieku Pomorze Gdańskie zostało zawojowane przez Krzyżaków i włączone do państwa zakonnego. Tuchola trafiła w ich ręce w roku 1309 i stała się ważnym ośrodkiem władzy rycerzy niemieckich, bowiem znajdowała się stosunkowo blisko granicy z królestwem polskim, a jednocześnie miała znaczenie gospodarcze i handlowe. Po upadku grodu raciąskiego zmienił się przebieg szlaku handlowego – bowiem teraz ośrodkiem władzy stała się sama Tuchola, którą trzeba było połączyć z Chojnicami i Człuchowem, Świeciem nad Wisłą oraz innymi miastami Pomorza Gdańskiego.

W roku 1346 prawa miejskie dla Tucholi wydał na zamku malborskim wielki mistrz Heinrich Dusemer. Zbudowano tu warowny zamek, a rozrastające na wschód od niego miasto otoczono murami i fosami.

I tu znów wracamy na tak ważny dla życia miasta rynek. Ten i całe Stare Miasto niewątpliwie wtedy przybrały znane nam dziś kształty. To wypisz wymaluj średniowieczny układ urbanistyczny z dużym placem centralnym i odchodzącymi od niego i krzyżującymi się pod kątem prostym ulicami. Gdy spojrzy się na plan ścisłego centrum współczesnego miasta, zauważymy że uliczki biegnące wzdłuż jego obrysu, zwłaszcza Okrężna, Murowa i Wałowa, są owalne. Ale to normalne, bowiem biegną wzdłuż dawnych umocnień.

Krzyżacy wytyczyli rynek w innym miejscu niż za władców pomorskich – tym, które zachowało się do naszych czasów i od zakończenia II wojny światowej nosi nazwę Placu Wolności. Tu też wzniesiono nowy kościół pw. św. Bartłomieja, tyle że już murowany. Jego bryła górowała nad miastem, co widać na szkicu wykonanym przez dyplomatę J. H. Stoorna podczas jego podróży z Prus do Rosji w roku 1661.

- Rynek dzielił się na dwa mniejsze. Funkcję handlową miała część położona na zachód od kościoła, zaś na wschód od niego znajdował się plac kościelny – precyzuje Adam Paluśkiewicz.

Co oczywiste - dawnych domów otaczających rynek już nie zobaczymy, bo te były drewniane i przy każdym pożarze gwałtownie znikały z krajobrazu. Nie zobaczymy też komturskiego zamku krzyżackiego, bowiem ten został niemal doszczętnie rozebrany po wielkim pożarze miasta w roku 1781 – już w czasach zaboru pruskiego. Ocalały tylko gotyckie piwnice i niewielki fragment muru.
Taki sam los spotkał strawione budynki mieszkalne, mury, 3 warowne bramy i 15 baszt. Materiał rozbiórkowy posłużył mieszkańcom do wzniesienia nowych domów. Wiele ich stanęło na kamiennych fundamentach miejskich umocnień i tam zostały do dziś.

Co ciekawe – po pożarze rozważano zbudowanie nowej Tucholi bezpośrednio nad płynącą ok. 2 km na wschód rzekę Brdę – na teren dzisiejszego osiedla Rudzki Most.

Wielki pożar wybuchł dokładnie 17 maja 1781 roku, po tym jak odnotowany w kronikach Jan Filip Voigt podpalił zabudowania przy gotyckiej farze na rynku. Zrobił to, aby przywłaszczyć sobie znajdujące się tam kosztowności. Fara podzieliła los całego miasta. Odbudowano ją, ale w nieco innym miejscu niż stała do chwili pożaru.

Gdy Tucholę odbudowano, rynek (Marktplatz) pełnił przede wszystkim rolę handlową. Na zdjęciu z roku 1900 w dzień targowy (markttag) niemal cały plac na zachód od kościoła zajmują zaprzęgi konne – handel prowadzono bezpośrednio z wozów.
Dziś na rynku nie kościoła, bowiem ten został rozebrany przez Niemców w roku 1939. Jego wystające nad płytę rynku fundamenty widoczne są do dziś.

Dziś dawny rynek, czyli Plac Wolności, jest miejscem rekreacji i odpoczynku dla mieszkańców i turystów oraz organizacji imprez plenerowych.

W roku 2010 przeprowadzono kolejny etap rewitalizacji starówki – przebudowano Plac Wolności oraz ulice Rynkową, Studzienną, Sępoleńską i Chojnicką. W zachodniej części historycznego rynku znajduje się studnia. Jak się uważa, jej podziemna część pochodzi jeszcze z czasów lokacji miasta na prawie niemieckim, czyli z początku XIV wieku. W ramach rewitalizacji studnia została odbudowana, podświetlona i przykryta wiatą. Ale jak wiadomo w średniowieczu na rynku funkcjonowały aż 4 studnie.

Rewitalizację średniowiecznego układu urbanistycznego miasta wykonano jako element europejskiego dziedzictwa kulturowego.
We wschodniej części Placu Wolności uwagę turystów przykuwa urządzona w ramach rewitalizacji starówki fontanna z figurą podrywających się do lotu łabędzi. Te ptaki występują licznie na jeziorach i rzekach Borów Tucholskich i stąd taka symbolika fontanny.

Na jednej z kamienic wschodniej pierzei znajduje się tablica poświęcona św. Małgorzacie – patronce Tucholi. Pomnik świętej wznosi się na skwerze u zbiegu ulic Nowodworskiego i Świeckiej.