80. rocznica zrywu stolicy. Lekarze z Torunia zasłużyli się w Powstaniu Warszawskim

Znanych jest kilku z nich, głównie lekarzy wojskowych.

Z tego kręgu osobą najbardziej kojarzoną z Powstaniem Warszawskim jest płk dr Leon Strehl ps. Feliks. Urodził się w 1891 roku w Czarnicach (pow. Człuchów). Studia ukończył w roku 1919 na Uniwersytecie Warszawskim. Był powstańcem wielkopolskim i śląskim. W kwietniu 1934 roku został przeniesiony na stanowisko komendanta 8. Szpitala Okręgowego w Toruniu (zamieszkał przy ul. Sienkiewicza 11), od 1 stycznia 1935 roku - w stopniu pułkownika. Potem był także szefem Sanitarnym D.O.K. VIII. Pozostawał nim do 17 listopada 1937 roku, kiedy to przeniesiono go na stanowisko Szefa Sanitarnego D.O.K. w Warszawie, na którym pozostawał do września 1939 roku. Po wybuchu wojny powierzono mu stanowisko szefa Sanitariatu Armii „Warszawa”. Za działania na tym stanowisku odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Dostał się do niewoli, ale wrócił do Warszawy i 1 kwietnia 1940 roku został dyrektorem szpitali: Ujazdowskiego i Maltańskiego.

1 lipca 1942 roku Leon Strehl, jako „Feliks”, został zaprzysiężony w Armii Krajowej. Rok później został szefem Sanitariatu Komendy Głównej AK. Po wybuchu powstania warszawskiego w sierpniu 1944 roku koordynował pracę szpitali powstańczych, a potem organizował ich ewakuację. Sam był (po ewakuacji Woli 5 sierpnia) komendantem powstańczego Szpitala Maltańskiego przy ul. Senatorskiej 38 i 42, który sprawnie ewakuował 14 sierpnia, wraz z około 200 rannymi. Potem w Śródmieściu kierował Szpitalem Ujazdowskim. Wszystkie te działania spowodowały, że po raz drugi został odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari.

Wziął udział w rozmowach kapitulacyjnych, a po kapitulacji powstania, 13 października, znalazł się w Stalagu IV B Mühlberg-Reserve Lazarett w Zeithain, gdzie był komendantem szpitala jenieckiego - początkowo pustych i zapluskwionych baraków. Z obozu został wyzwolony w kwietniu 1945 roku, ale pozostał w nim, jako ordynator polskiego oddziału w sowieckim szpitalu wojennym. Oddział ten prowadził do 12 sierpnia, kiedy to pod patronatem PCK, udało mu się, wraz z chorymi i personelem, ewakuować szpital do Torunia. 120-łóżkowy szpital umieszczono przy ul. Żeglarskiej 8, a płk dr Strehl od 15 sierpnia nadal był jego komendantem. Zorganizował tu też farmę rolniczą dla inwalidów.

Po wojnie Feliks Strehl pracował w Zarządzie Głównym PCK.

Innym z komendantów toruńskiego VIII Szpitala Okręgowego był płk dr Zygmunt Gilewicz ps. Narkotyk. Urodził się w 1880 roku w Januszowcach (pow. Dubno) na Wołyniu. Studia ukończył w 1907 roku na Uniwersytecie w Kijowie. Był ochotnikiem 1. Dywizji Strzelców Polskich, a od 1920 roku służył w Wojsku Polskim. W kwietniu 1922 roku przeniesiony został do Torunia, gdzie w listopadzie 1927 roku został komendantem VIII Szpitala Okręgowego. W grudniu 1929 roku powrócił do Warszawy, Dwa lata później został dyrektorem Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego. Po wybuchu wojny w 1939 roku powrócił do czynnej pracy lekarskiej, a jako szef sanitarny ZG PCK wziął udział w obronie Warszawy, koordynując pracę szpitali PCK.

W konspiracji Zygmunt Gilewicz był dyrektorem Wydziału Zdrowia Delegatury Rządu i żołnierzem Armii Krajowej ps. Narkotyk, z przydziałem do Sanitariatu Okręgu Warszawskiego AK „Bakcyl”. Po wybuchu powstania w sierpniu 1944 roku, oficjalnie należąc do „Grupy Północ”, został komendantem powstańczego szpitala zakaźnego przy ul. Hipotecznej. Za tę pracę został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Po kapitulacji Starówki przeszedł kanałami do Śródmieścia, gdzie przy ul. Boduena nadal prowadził szpital zakaźny, a następnie kierował punktem sanitarnym przy ul. Brackiej. 9 października, na papierach współpracownika PCK, razem z rannymi ewakuował się z Warszawy. Uciekł z konwoju i dotarł do domu w Opypach, który nadal był schronieniem dla potrzebujących.

Po wojnie generał profesor Zygmunt Gilewicz był rektor Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie.

Innym z toruńskich komendantów w powstaniu był płk dr Kazimierz Baranowski ps. Kazia. Urodził się w 1891 roku w Hermanówce na Ukrainie. Studia ukończył w Kijowie. W czasie I wojny światowej służył w armii carskiej i polskich formacjach na wschodzie. W 1919 roku znalazł się w Polsce. Służbę pełnił w różnych miastach i szpitalach. W 1938 roku trafił do Torunia na stanowisko komendanta VIII Szpitala Okręgowego. Pozostawał nim do lutego 1939 roku. Po wybuchu wojny w 1939 roku, wraz Armią "Łódź", trafił do Warszawy.

Prawdopodobnie w 1940 roku Kazimierz Baranowski został szefem Służby Zdrowia Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej, ps. Kazia. Funkcję tę pełnił do 1 marca 1944 roku (wg Agaty Czajkowskiej). Jednym z jego pierwszych rozkazów było gromadzenie leków i materiałów sanitarnych, by uchronić je przed okupantem. W Warszawie wykorzystano magazyny apteczne I Wojskowego Szpitala Wojskowego, Szpitala Ujazdowskiego i Szpitala Maltańskiego. Stworzono pod patronatem PCK składnicę sanitarną przy ul. Jaworzyńskiej 6, którą z powodu zagrożenia dekonspiracją przeniesiono na ul. Pańską 3. Składnica ta, kierowana przez mgr. Zenona Olszewskiego, przetrwała do powstania. Równocześnie od marca 1944 roku Kazimierz Baranowski działał w PCK - m.in. kierował lecznicą PCK przy ul. Piusa XI.

W powstaniu Kazimierz Baranowski otrzymał przydział do Sanitariatu Okręgu Warszawskiego AK „Bakcyl”. Po jego kapitulacji wyjechał wraz z rannymi. Ostatecznie trafił do Krakowa, skąd wrócił do Warszawy i tu zmarł 3 marca 1945 roku.

Kolejnym z toruńskich doktorów w powstaniu był mjr dr Marian Mroczkowski. Urodził się w 1897 roku w Białobrzegach Radomskich. Studia medyczne ukończył na Uniwersytecie Warszawskim w 1924 roku. Praktykował jako radiolog w Szpitalu Wojskowym w Przemyślu, Centrum Wyszkolenia Sanitarnego, a w roku 1934 trafił do Torunia - VIII Szpitala Okręgowego. 29 września 1939 roku dostał się do niewoli i pracował w szpitalu wojennym w Legionowie. Po zwolnieniu udał się w Warszawie, gdzie pracując w Szpitalu Ujazdowskim włączył się w działania konspiracyjne.

W powstaniu warszawskim Marian Mroczkowski służył w Sanitariacie Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej "Bakcyl" - Szpital Ujazdowski. Po kapitulacji znalazł się w niewoli w - Stalagu IV B/H Zeithain (obóz szpitalny - oddział Stalagu IV-B Mühlberg), numer jeniecki:299379, którego komendantem był płk dr Leon Strehl. Marian Mroczkowski kierował obozowym zakładem radiologii. Po wyzwoleniu z ewakuowanym szpitalem latem 1945 roku znalazł się ponownie w Toruniu. Potem pracował w toruńskiej wojskowej i cywilnej służbie zdrowia.

Oficerem lekarzem związanym w zasadzie całe życie z Toruniem był mjr dr Zdzisław Dandelski. Urodził się w 1880 roku w Roszkowie Wielkopolskim (pow. Węgrowiec). Studia ukończył w 1907 roku w Würzburgu. W ich trakcie działał w polskich organizacjach niepodległościowych. Do Torunia trafił w roku 1911. Po wybuchu I wojny światowej, 2 sierpnia 1914 roku, został wcielony do armii pruskiej, w stopniu kapitana lekarza. Został naczelnym lekarzem oddziału chirurgicznego w szpitalu wojennym w Toruniu.

W roku 1917 Zdzisław Dandelski wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej, wspierał powstańców wielkopolskich. Po odzyskaniu przez Polskę Pomorza 20 stycznia 1920 roku został mianowany, w stopniu majora, lekarzem garnizonowym i komendantem VIII Wojskowego Szpitala Okręgowego w Toruniu. Był tu ordynatorem oddziału chirurgicznego. Rok później został zdemobilizowany. Objął dyrekcję Szpitala Miejskiego w Toruniu.

Więcej informacji z Torunia i okolic przeczytasz >>>TUTAJ<<<<

Po agresji w roku 1939 Zdzisław Dandelski został aresztowany i osadzony w toruńskim Forcie VII, skąd został wywieziony do Dobrej k/Limanowej w Generalnej Guberni. 5 sierpnia 1940 roku zamieszkał w Warszawie, gdzie przy ul. Mickiewicza 27 otworzył gabinet lekarsko-chirurgiczny.

Zdzisław Dandelski zaangażował się w konspirację - został pełnomocnikiem Delegatury Rządu na Kraj na przyszłe ziemie powracające Prus Wschodnich. Wraz z Delegatem RP na Kraj – Pomorze Antonim Antczakiem opracował obsadę personalną stanowisk prezydentów miast i starostw na Pomorzu po zakończeniu wojny.

W czasie powstania warszawskiego Zdzisław Dandelski był lekarzem szpitala powstańczego na Żoliborzu. Po kapitulacji przebywał w obozie w Pruszkowie, a potem pracował w szpitalu w pobliskim Piastowie. W roku 1945 wrócił do Torunia i 1 marca 1946 roku ponownie objął stanowisko dyrektora Szpitala Miejskiego oraz prezesurę w Towarzystwie Lekarskim.

Inny powstańczy lekarz to por. dr Stanisław Pietraszewski ps. Doliński, urodzony w 1892 roku w Sosnowcu. W 1916 roku został członkiem – żołnierzem Polskiej Organizacji Wojskowej. Studia na Uniwersytecie Warszawskim, przerywane pobytami na różnych frontach, ostatecznie ukończył w roku 1924.

W roku 1932 Stanisław Pietraszewski został skierowany na stanowisko Naczelnika Wydziału Pracy, Opieki i Zdrowia w Pomorskim Urzędzie Wojewódzkim w Toruniu. Jego głównym zadaniem było zorganizowanie sanitariatu portu w Gdyni. W Toruniu pracował również społecznie. Od 27 listopada 1932 roku do roku 1936 był członkiem Komitetu Okręgowego i szefem sanitarnym w Zarządzie Okręgu Pomorskiego PCK. Od roku 1934 był prezesem Koła Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej przy Urzędzie Wojewódzkim i jako taki delegatem do Zarządu Obwodu Miejskiego Ligi. Był też członkiem Zarządu Koła POW-iaków, a także Ligi Morskiej i Kolonialnej. W 1936 roku został przeniesiony do Warszawy.

Po wybuchu wojny Stanisław Pietraszewski został zatrudniony w Wydziale Zdrowia Zarządu Miejskiego, jako lekarz administracji sanitarno-lekarskiej. Na tym stanowisku pozostawał do wybuchu powstania. Został zaprzysiężony w ZWZ-AK, jako „Doliński”, z przydziałem do Oddziału II KG AK – Wydziału Wywiadu Ofensywnego „Stragan” – Referatu „Zachód” („Lombard”), który obejmował teren Rzeszy. Awansowano go do stopnia porucznika.

Wybuch powstania zastał Stanisława Pietraszewskiego na Żoliborzu, gdzie pracował jako lekarz dzielnicowy. Otrzymał przydział do sanitariatu II Obwodu „Żywiciel” (odznaka) – szpitala powstańczego przy ulicy Krechowieckiej. 4 października 1944 roku, wraz z rannymi, został ewakuowany do szpitala w Tworkach, skąd na początku listopada wyjechał do Częstochowy, gdzie został zatrudniony przy organizacji obozu dla uchodźców z Warszawy, oraz praktykował w pobliskich Koziegłowach.

Po wojnie Stanisław Pietraszewski wrócił w rodzinne strony – osiadł i pracował w Będzinie.

Powstańczym lekarzem związanym z Toruniem był też Stanisław Perliński ps. Kmicic, urodzony w Warszawie w 1922 roku. W roku 1940 zdał konspiracyjną maturę i rozpoczął studia na konspiracyjnym Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. W styczniu 1941 roku został zaprzysiężony w ZWZ, jako „Kmicic”, z przydziałem do „Kedywu” KG AK. W lipcu 1944 roku jego pluton wszedł w skład baonu „Miotła”.

Jako dowódca drużyny Stanisław Perliński wziął udział w zdobyciu budynku Monopolu Tytoniowego, ale pod naporem wroga baon wycofał się na „Gęsiówkę”. Potem służył w Grupie Północ. Gdy stracił kontakt z własnym oddziałem. podporządkował się baonowi „Wigry” – 3 komp. „Edward”. Po kapitulacji Starówki Stanisław Perliński kanałami przedostał się do Śródmieścia. Wziął udział w walkach na placu Napoleona, na ulicach Świętokrzyskiej, Królewskiej i na Poczcie Głównej. W ich trakcie został ranny i trafił do szpitala powstańczego na ul. Chmielnej. W końcu września odnalazł macierzystą „Miotłę”. Po kapitulacji powstania trafił do niewoli w Oflagu XB (Sandbostel), gdzie był asystentem lekarza obozowego. Został oswobodzony w maju 1945 roku.

Do Polski Stanisłąw Perliński wrócił w lutym 1946 roku. Kontynuował studia lekarskie, które ukończył w roku 1952. Do Torunia trafił w roku 1963. Został ordynatorem w Szpitalu Zakaźnym. Po latach został odznaczony Medalem „Za Warszawę 1939-1945” oraz Warszawskim Krzyżem Powstańczym 1944.

Kilku jest tych powstańczych lekarzy związanych z Toruniem, ale jakże wielki wkład wnieśli w organizację konspiracyjnej i powstańczej służby zdrowia. Warto więc o nich pamiętać.

Czytaj więcej artykułów tego autora >>> TUTAJ <<<<

Polecamy nasze grupy i strony na Facebooku:

• Bieżące wypadki i utrudnienia w Kujawsko-Pomorskiem
• Gdzie dobrze zjeść w Toruniu i okolicach?
• Toruń Retro!
• Sport w Toruniu