Nie jest to dalszy ciąg wycieczek z bydgoskim klubem "Wędrownik", ale wrażenia z rajdu samochodowego grupy kajakarzy - turystów z RTW "Bydgostia", którzy łączą pływanie trudnymi rzekami ze zwiedzaniem zabytków. Turystyka ma zatem różne oblicza.
Za nami wspaniałe, bystre i zawalone drzewami rzeki w powiecie grudziądzkim - Gardęga i Osa. Cztery kajaki górskie już załadowane na dach fiata punto. Zatem w drogę - przez ziemię gotyku...
Dąbrówka Królewska
Na południe od linii Osy znajduje się Dąbrówka Królewska. Tam, na początku XIV wieku (być może już w roku 1300), Krzyżacy zbudowali kościół św. Jakuba. Ale pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi już z roku 1291.
Świątynię wzniesiono z nieociosanych kamieni polnych, które nadbudowano cegłami. Jest to materiał budowlany (owe kamienie) charakterystyczny dla najstarszych budowli krzyżackich na ziemi chełmińskiej. Wyjątkowo dobrze rozpoznawalne są cechy obronne budowli: kwadratowa wieża (kamienno-ceglana) zwieńczona typowym dla zamków krenelażem (blankami).
W XVII wieku kościół zniszczyli Szwedzi. Odbudowany został przez Działyńskiego - wojewodę chełmińskiego. Wyposażenie jest nieco późniejsze - manierystyczne i barokowe.
Kościół otacza cmentarz, gdzie znajduje się m.in. pomnik poświęcony 87 żołnierzom Armii Pomorze, którzy zginęli w kampanii wrześniowej.
Salno
Za Dąbrówką znajduje się Salno, znane już od roku 1370 jako dobra rycerskie Macieja von Tczadel.
Zapewne na miejscu wcześniejszych rezydencji kolejnych właścicieli niemieckich i polskich w roku 1809 wzniesiono dwór w stylu późnoklasycystycznym. Należał do porucznika Augusta Gruszczyńskiego.
Dwór otacza park krajobrazowy z I połowy XIX stulecia. Zachowały się także: wielki szachulcowy spichlerz z roku 1803, dawna bażanciarnia oraz kuźnia z roku 1867.
Gruta
Drogą wiodącą przez obniżenie pośród jezior wjeżdżamy pod górę do Gruty - wsi wzmiankowanej w roku 1222 jako dobra biskupa misyjnego Prus Chrystiana. Jej ozdobą jest gotycki kościół pw. Wniebowzięcia NMP.
Fakt, że w całości został zbudowany z cegły, wskazuje późniejszy rodowód niż w Dąbrówce, choć sama parafia wymieniana była już w roku 1288 - osiem lat po nadaniu przywileju lokacyjnego przez mistrza krajowego Konrada von Thierberga.
Kościół wzniesiono ok. 1325 roku (niektórzy podają rok 1270), zapewne na miejscu starszego, drewnianego. W roku 1670 po wojnach szwedzkich dobudowano masywną wieżę i zwieńczono ją hełmem. Szczyty budowli przebudowano w XXI stuleciu. Wyposażenie reprezentuje późny barok.
W przesmyku pomiędzy jeziorami Księżym i Dużym znajduje się grodzisko z XIV i XV wieku. Mogła to być siedziba krzyżackiego sołtysa wsi.
Dojazd
Opisywane miejscowości znajdują się w wieloboku wyznaczonym przez Grudziądz, Gardeję, Łasin, Radzyń Chełmiński i Lisewo. Najważniejsze w tym rejonie drogi to: krajowe nr 16 i 55, a także wojewódzkie 538, 533 i 543.
Mełno
W roku 1422 w pobliskim Mełnie zawarto pokój polsko-krzyżacki. Na jego mocy rycerze teutońscy rozebrali leżący na lewym brzegu Wisły zamek w Nieszawie, oddali kujawskie wsie Orłowo i Murzynno, a także zrzekli się pretensji do Żmudzi.
W Mełnie znajduje się pałac z ok. 1855 roku otoczony parkiem krajobrazowym.
Okonin
Teraz jedziemy kilka kilometrów w kierunku Grudziądza, by zatrzymać się przy gotyckim kościele świętych Kosmy i Damiana w Okoninie.
Świątynia niby podobna do wielu innych na ziemi chełmińskiej, ale jej wieża jest niezwykle masywna, zdecydowanie o przeznaczeniu obronnym. Takiej nie powstydziłby się nawet warowny zamek. Kościół powstał w pierwszej połowie XIV wieku, sama zaś wieś pamięta koniec poprzedniego stulecia.
Kościół uznawany jest za jeden z najcenniejszych zabytków wiejskiej architektury sakralnej na ziemi chełmińskiej. Decyduje o tym sama architektura jak również zachowane gotyckie i barokowe polichromie. Wyposażenie jest późnobarokowe i renesansowe.
Samochodzik i Templariusze
W Okoninie, podobnie jak w pobliskim Radzyniu Chełmińskim, realizowano w roku 1971 serial telewizyjny Huberta Drapella "Samochodzik i templariusze", kręcony na postawie powieści Zbigniewa Nienackiego "Pan Samochodzik i templariusze".
Pokrzywno
Warto jeszcze pojechać dwa kolejne kilometry tą samą drogą, by zwiedzić ruiny zamku w Pokrzywnie. Za czasów krzyżackich zwał się Anielskim Zamkiem (Engelburg).
Ceglaną warownię wzniesiono w drugiej połowie XIII wieku na wzgórzu obmywanym dwoma strumieniami. Wcześniej znajdował się tu polski lub pomorski gród wymieniany w roku 1222 pod łacińską nazwą Capriven. Gród darowany został przez Konrada Mazowieckiego biskupowi Chrystianowi.
Założenie obronne dostosowano do warunków terenowych. Zamek wysoki był zatem pięcio- lub sześciokątny, posiadał też zamek średni i przedzamcze.
Zniszczony został podczas wojen szwedzkich i w większości rozebrany za władzy pruskiej. Zachowały się tylko ruiny i część podziemi.
Dębieniec
Teraz jedziemy do Dębieńca leżącego przy drodze nr 543.
Pierwsze, co rzuca się w oczy gdy wjeżdżamy do wsi od zachodu, to neogotycka kaplica pw. św. Wawrzyńca wznosząca się na półwyspie nad rozległym stawem. Zbudowano ją w latach 1862-68 jako element zespołu pałacowego. Dopiero później dostrzegamy w parku zabudowania pałacowe, niezbyt wszakże okazałe, bo ich późnoklasycystyczne cechy z lat. 60. XIX stulecia zostały zatracone podczas przebudowy. Pałac otacza park krajobrazowy z tego samego okresu.
W południowo-zachodniej części wsi znajduje się grodzisko zwane "Zbójecką Jamą". To gniazdo rycerskie pierwszych właścicieli wsi.
