Koło - miasto w zakolu Warty

Urzekająca panorama Starówki, w której dominują kościoły i ratuszowa wieża, roztacza się z lewego brzegu Warty. Tą drogą - lewym brzegiem rzeki - dojdziemy też do ruin średniowiecznego zamku.

Koło lokowane było w roku 1362 przez króla Kazimierza Wielkiego jako miasto na prawie magdeburskim. Zbudowano je na wyspie, co samo w sobie zapewniało duży walor obronny - mury były niepotrzebne. Tylko wjazdów przez mosty strzegły warowne bramy: Toruńska i Kaliska. Dziś nie ma już po nich śladu.

Od początku XV wieku aż do roku 1716 Koło gościło sejmiki generalne prowincji wielkopolskiej. Debatowano m.in. o wojnach z zakonem krzyżackim, podejmowano ważne decyzje. W tych czasach sejmik odwiedzali królowie Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk. Fakt, że szlachta obradowała przez wiele dni, wpłynął na rozwój miejscowości.

Tragicznie w historii Koła zapisało się kilka dat: w roku 1622 miasto spalił oddział lisowczyków (utrzymujących się z grabieży żołnierzy najemnych w służbie Rzeczypospolitej), w roku 1655 poważnych zniszczeń dokonały wojska szwedzkie, wreszcie podczas okupacji niemieckiej zburzono wszystkie synagogi, a ludność żydowską zgładzono w Chełmnie nad Nerem.

Na początku XV stulecia ukończono budowę kościoła farnego pw. Podwyższenia Świętego Krzyża, który zachował się do naszych czasów. W jedną z wewnętrznych ścian świątyni wmurowano wykonaną z piaskowca płytę nagrobną Jana z Grabowa - syna Zawiszy Czarnego. Pochowano go farze, bo był starostą kolskim. Płyta przedstawia rycerza tak, jak dokonał żywota pod murami Chojnic w roku 1454: w zbroi, w hełmie, wspartego na mieczu, z tarczą. Napis pod płytą głosi, że Jan poległ w bitwie pod Chojnicami w Prusach. Chojnice leżały wtedy w państwie krzyżackim, którzy pojęcie Prus rozciągnęli także na zdobyczne tereny na zachód od Wisły. Fatalna dla Polski bitwa zapoczątkowała wojnę 13-letnią. Pod Chojnicami poległo ok. 3 tys. zbrojnych polskich, w tym kwiat rycerstwa. Krzyżacy stracili 100 osób. Ostatecznie jednak Chojnice przypadły Polsce, która wojnę wygrała.

Parafia w Kole podlega diecezji włocławskiej, co łączy miasto (poza osobą Jana z Grabowa) z Kujawami i Pomorzem. Ważnym wydarzeniem w dziejach kolskiego kościoła była konsekracja Jana Gruszczyńskiego na biskupa kujawskiego w roku 1451.

Drugim zabytkiem sakralnym Koła jest kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i klasztor bernardynów. Kompleks wzniesiono w połowie XV wieku, odbudowano po powodziach zniszczeniach w drugiej połowie XVIII stulecia. Turystów zachwyca bogate rokokowe wyposażenia świątyni. Podziwiać można także późnorenesansowy nagrobek zmarłego w roku 1597 Stanisława Ruszkowskiego, ostatniego rządcy zamku kolskiego. Ruszkowskiego przedstawiono w zbroi.

Kolski zamek wzniesiono na lewym brzegu Warty w XIV w. Dziś jest to już tylko ruina, aczkolwiek dość okazała.

W sercu Starówki wznosi się ratusz. Zbudowano go w pierwszej połowie XVI wieku. W roku 1997 runęła jego wieża, niszcząc północną część budynku. Zabytek został odbudowany.