W rodzinnym mieście Marian Rejewski, „wybitna, nieprzeciętna siła w dziedzinie szyfrów obcych” (opinia płk. Stefana Mayera, szefa Wydziału Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Głównego WP) powinien mieć ośrodek na miarę tego, co powstało w Poznaniu (mowa o Centrum Szyfrów Enigma). Niestety, na propozycje instytucjonalnego uhonorowania matematyka i kryptologa ratusz nie miał i nie ma „ucha”. Osiem lat temu Iwona Waszkiewicz, wtedy i obecnie zastępca prezydenta miasta deklarowała utworzenie „kącika Mariana Rejewskiego w Młynach Rothera”. Przy okazji 90. rocznicy złamania Enigmy (2022 r.) dowiedzieliśmy się, że „ratusz rocznicowo upamiętnia kryptologa”.
Dziś, z okazji 45. rocznicy śmierci Mariana Rejewskiego przypominamy, gdzie w mieście nad Brdą „spotkamy” pana od Enigmy i w jaki sposób został upamiętniony.
Najwcześniejszy pomysł sięga roku 1983 r. (trzy lata po śmierci Rejewskiego). Wtedy Rada Miasta podjęła uchwałę o nadaniu imienia Mariana Rejewskiego ulicy w Fordonie. Nikt przy niej nie mieszkał i nadal nie mieszka, stoi tylko sklep dużej sieci handlowej... Kto jedzie autobusem do Fordonu, np. do Centrum Onkologii słyszy komunikat, w którym pada nazwisko geniusza kryptoanalizy.
W tym samym roku, w czerwcu, pierwsza szkoła w mieście nad Brdą otrzymała imię Rejewskiego (SP nr 3, ul. Zofii Nałkowskiej, dziś placówka nie istnieje). Obecnie kryptolog patronuje trzem szkołom – przy ul. Puszczykowej 11 na Osowej Górze, w Ostromecku i w Białych Błotach.
Najważniejsze – wśród pierwszych upamiętnień - pojawiło się w sierpniu 1985 r. Z okazji 80. rocznicy urodzin na ścianie domu przy ul. Wileńskiej 6 odsłonięto tablicę pamiątkową autorstwa rzeźbiarza Marka Guczalskiego. Wileńska 6 to współczesny adres – kiedy na świat przyszedł Marian Adam Rejewski, rodzina mieszkała przy Boiestrasse 3, wszak miasto było w granicach państwa pruskiego (pod zaborem od 1772 r.)
Kolejny adres – Topferstrasse 6a, obecnie Zduny 13. Tam Rejewscy przeprowadzili się w 1916 r., stamtąd – po zdanej w czerwcu 1923 r. maturze w Państwowym Gimnazjum Klasycznym Marian wyjechał na studia do Poznania. Od kilku tygodni, z inicjatywy piszącej te słowa, i we współpracy z dr. Krzysztofem Osińskim, historykiem z Delegatury IPN w Bydgoszczy na ścianie odremontowanej kamienicy zawisła tabliczka upamiętniająca wyjątkowego mieszkańca tej posesji (Rejewscy zajmowali lokal pod numerem 1).
Dwa powojenne adresy - ulice: Dworcowa 10 i Gdańska 10 - oznaczone są szklanymi tablicami, które zawisły w 2017 r.
Dworcowa 10 – tam mieszkała przyszła żona Mariana, Irena Lewandowska. Tu rodziły się dzieci Ireny i Mariana (Andrzej – 1936, Janina – 1939). Tu Rejewski wrócił z siedmioletniej wojennej tułaczki, bo warszawskie mieszkania, kupione na własność przed wojną, stały się w 1945 r. łupem dzikich lokatorów.
Ostatnie siedem bydgoskich lat przeżyli małżonkowie na Gdańskiej 10. Dzięki odzyskaniu mieszkania na ul. Gdańskiej 2 w Warszawie, w czerwcu 1969 r. Rejewscy opuścili Bydgoszcz na zawsze.
Do „swojej” kamienicy przy Gdańskiej 10 kryptolog powrócił w 2017 r. - wtedy z mojej inicjatywy, popieranej przez „Gazetę Pomorską” na bocznej ścianie pojawił się mural z Rejewskim w roli głównej. Jego autorem jest artysta plastyk Julian Nowicki.
Wyjątkowym rokiem, jeśli chodzi o upamiętnienia był rok 2005 – w stulecie urodzin, na rogu ul. Gdańskiej i Śniadeckich, Marian Rejewski „usiadł” na ławeczce. Był to pierwszy w Polsce pomnik pogromcy Enigmy, wykonał go artysta rzeźbiarz Michał Kubiak. Inne upamiętnienia można obejrzeć w naszej galerii
