Najstarszym wiarygodnym źródłem, zawierającym informacje o grodzie jak i kasztelanii raciąskiej, jest przekaz z 1256 r. dotyczący prób odbicia Nakła przez oddziały Przemysła I. Współcześnie Raciąż to wieś sołecka (ok. 800 mieszkańców) w powiecie tucholskim, malowniczo położona na zachodnim krańcu Borów Tucholskich.
Między Nakłem a Gdańskiem
Dogodne położenie Raciąża na średniowiecznym szlaku handlowym prowadzącym z Wielkopolski przez Skarszewy do Gdańska sprzyjało rozwojowi gospodarczemu osady, w której utworzono komorę celną. Trudno było ominąć, ze względu na ówczesne warunki komunikacyjne, raciąski gród. Istniejący szlak handlowy dawał możliwości funkcjonowania targu na terenie osady. Odnalezione monety, datowane na drugą połowę dwunastego stulecia, pochodzą m. in. z Brandenburgii i Meklemburgii, co dowodzi ożywionych kontaktów handlowych na tym obszarze. Z czasem szlak ten z kierunku Raciąża przesunięty został w stronę Tucholi, która w XIV w. stała się dominującym ośrodkiem administracyjnym (siedziba komturstwa) w tej części Pomorza Gdańskiego.
750-lecie wielkiego pożaru
Pomorski gród został zdobyty i spalony w 1256 r. podczas wojny prowadzonej przez Przemysła I Wielkopolskiego i Kazimierza I Kujawskiego przeciwko Świętopełkowi II. Kasztelania została zniszczona w odwecie za zdobycie Nakła przez gdańskiego księcia Mściwoja. W "Kronice wielkopolskiej" oraz we wcześniejszym "Roczniku kapituły poznańskiej" odnajdziemy informacje, iż część ludności, która schroniła się w grodzie, spłonęła wraz z dobytkiem, zaś pozostali mieszkańcy oddali się dobrowolnie do niewoli. W ręce księcia Przemysła dostali się również kasztelan Sokół, chorąży oraz wojski (tribunus - zastępca kasztelana w sprawach wojskowych).
Przykre pogłoski
Dzieła odbudowy grodu podjął się książę pomorski Warcisław II, który prawdopodobnie więził w Raciążu swego brata Mściwoja II (Mestwina). Przychylna Mestwinowi grupa rycerstwa doprowadziła do jego uwolnienia, a następnie do zajęcia Gdańska i wygnania Warcisława.
Gród kasztelański w Raciążu przestał funkcjonować prawdopodobnie w latach 1300-1305, kiedy strawił go kolejny pożar (podłożenie ognia niektórzy przypisywali tucholanom, pragnącym przenieść ośrodek władzy do swojego grodu). Upadek kasztelanii raciąskiej spowodował jednakże wzrost znaczenia administracyjnego Tucholi i przesunięcie punktu ciężkości osadnictwa.
Osiedle wojownika?
Prof. Aleksander Brtwórca polskiej szkoły etymologicznej (pamiętamy o jego licznych potknięciach), rodowód nazwy Raciąż wiązał w 1927 r. z prasłowiańskim rzeczownikiem "rać" - wojna, walka, bój, od którego skonstruował niepotwierdzone filologicznie słowo "raciędz" - wojownik. Tym etymologicznym tropem podążył w 1953 r. J. Nalepa, dowodząc, iż "Raciąż" oznacza osiedle wojownika. Odmienne stanowisko przyjął prof. Edward Breza, który twierdzi, że nazwa grodu pochodzi od nazwy osobowej Raciąg. Z kolei ta nazwa wywodzi się od pełnego imienia z pierwszym członem "Rać- ", np. Racibor.
Dr Małgorzata Milewska, autorka "Toponimii powiatu tucholskiego" ustaliła, iż Raciąż jest nazwą dzierżawczą od nazwy osobowej Racięg(a). Zapisy z 1261 r. można odczytać natomiast jako Raciniec lub Racieniec.
Istnieje zatem prawdopodobieństwo, że pierwotny Raciniec uległ w dokumentach przeróbkom graficznym.
