Serbowie zostali na zawsze w mogileńskiej ziemi

W czasie pierwszej wojny światowej w obliczu wspólnej ofensywy na Serbię: Bułgarii, Austro-Węgier i Niemiec, armia serbska była zmuszona do ewakuacji na wyspę Korfu.

Wiadomości z Mogilna

Przeprowadzono ją podczas srogiej zimy przez terytorium Albanii gdzie dochodziło do ciągłych ataków na przemieszczające się oddziały. Wydarzenie to funkcjonuje w serbskiej tradycji jako Albańska Golgota. Według Mariana Mrugowskiego i Stanisława Kaszyńskiego, zajmujących się wyjaśnieniem tajemnicy mogileńskich Serbów, prawdopodobnie podczas tych dramatycznych wydarzeń między 19-23 października 1915 r. trafiła do niewoli grupa mogileńskich Serbów.

Budowali linię kolejową

Dokładna data ich przybycia do Mogilna jest trudna do ustalenia. Być może wcześniej przebywali w obozach w Łambinowicach, Stargardzie Szczecińskim czy w Lidzbarku Warmińskim, gdzie Niemcy przetrzymywali żołnierzy ententy. Marian Mrągowski powołując na rozmowę z Bolesławem Walkowskim, świadkiem tamtych wydarzeń podaje, że była to grupa 20-30 osobowa. Pobyt jeńców serbskich w Mogilnie zbiega się w czasie z budową linii kolejowej Mogilno-Orchowo, której pierwszy odcinek do Gębic ukończono już w 1916 r. Przy tej inwestycji prowadzonej z ogromnym nakładem sił i środków, niemiecki wykonawca zatrudniał niewolników narodowości serbskiej. Prace miały bardzo intensywny i wyczerpujący przebieg. Dla ośmiu z nich zakończyły się śmiercią.

Istnieje kilka hipotez powodów śmierci Serbów, które być może nie zostaną już nigdy zweryfikowane. Z dokumentów w mogileńskim Urzędzie Stanu Cywilnego wynika, że wszyscy zmarli między 12 a 22 października, 1918 r. w niewyjaśnionych okolicznościach. Jedną z przyczyn mógł być wypadek na budowie, który mógł zdarzyć się 15 października, kiedy zmarło aż trzech jeńców. Inna wersja jako przyczynę zgonu podaje śmierć w związku z zatruciem, ogólne wycieńczenie, niedożywienie, praca ponad siły. Nieznane są również dalsze losy pozostałych jeńców. Czy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wrócili do ojczyzny, czy zginęli i pochowani są gdzie indziej, nie wiadomo.

Pomnik dla Serbów

W okresie międzywojennym na mogiłach prawosławnych niewolników serbskich, postawiono pierwszy pomnik z betonowymi krzyżami i imiennymi tabliczkami. We wrześniu 1995 r. grób odnowiono, umocniono fundamenty, obmurowano cokolik. Ustawiono jeden wspólny dla wszystkich krzyż i nową tablicę granitową z napisem "ŚP ŻOŁNIERZE SERBSCY" oraz ich listę: Irozeani Wojadin 12 X 1918, Radisaw Stefanowic 15 X 1918, Marcin Ibulowic 15 X 1918, Milsje Trostec 15 X I 1918, Milijko Rodzic 15 X 1918, Mate Miles 16 X 1918, Iwan Janowic 20 X 1918, Iwan Sronsowic 22 X 1918. U dołu napis "SPOCZYWAJCIE W POKOJU". Na odwrocie tablicy umieszczono owalne tabliczki z nazwiskami z pierwszego pomnika. Zwracają uwagę różnice w pisowni imion nazwisk pochowanych. Wynikają one zapewne z trudności odczytania przez urzędników zaboru, a później przez urzędników polskich po odzyskaniu niepodległości, dokumentów wojskowych Serbów, pisanych cyrylicą, jak również ich spolszczenia.

Wiadomości z Mogilna