W starej koszuli, z odwagą w sercu, czyli historia Tolka Banana

O tej śmierci krążą do dziś legendy.

Wróżono mu karierę na miarę Zbyszka Cybulskiego, nazywano polskim Jamesem Deanem. Jacek Zajdler wyobraźnią zawładnął w latach 70. dzięki tytułowej roli w filmie "Stawiam na Tolka Banana". Kochały się w nim miliony nastolatek, każdy chciał się ubierać, jak on. I mieć taki pas z klamrą wielką jak furtka do ogrodu.

Wystarczy wrzucić w Google jego imię i nazwisko, by dowiedzieć się, że...
...utopili go na Mazurach esbecy.
...nieznani sprawcy zrzucili go z mostu na Odrze.
...rozjechali go samochodem (też esbecy).
...skrępowali (wiadomo, kto), wsadzili do śpiwora i odkręcili gaz. I nie zapukał nikt na czas...
... że zabił się w opolskim Domu Aktora w sylwestra.
... że powodem był zawód miłosny.

Tolka wymyślił Adam Bahdaj, pisarz, autor powieści dla młodzieży. Napisał powieść "Stawiam na Tolka Banana". Rzecz o trudnej młodzieży, choć z dzisiejszej perspektywy tamci chłopcy to byli lalusie. Trochę przekleństw, trochę łobuzerki, ale w sumie "lajcik".

Z książki zrobiono film. W 1973. Odcinkowy. Przyciągał przed ekrany młodych i starych. Tolek, nawrócony na porządność uciekinier z poprawczaka, był tam tajemniczą, charyzmatyczną postacią, nawracającą chuliganów w rodzaju Henryka Gołębiewskiego, który już wtedy miał wypisany na twarzy cały swój przyszły życiorys. Tolka Banana zagrał Jacek Zajdler.

- Po pierwszym odcinku ekipa odebrała telefon z KC PZPR. Jakiś zatroskany towarzysz sugerował, by przerwać emisję - mówi Jerzy Andrzejczak, współpracownik "Tygodnika Powszechnego", który chodził wokół "sprawy Zajdlera". - Towarzysz się pieklił: co wy tam w telewizji pokazujecie?! Jakieś gangi młodzieżowe, margines społeczny, bazary! Jakby nie było przyzwoitych organizacji młodzieżowych w naszym kraju!

Tolek był przystojny jak cholera. Pamiętam, jak u przyjaciela z podstawówki oglądaliśmy z wypiekami jeden z odcinków. Banan akurat bił się na ekranie z jakimś czarnym charakterem. Ojciec kolegi, były bokser, zerwał się z wersalki i markując walkę, krzyczał do telewizora: - Tolek, sierpem! Prawym sierpem, sukinsyna!!!

Każdy odcinek zaczynał się balladą, która natychmiast stała się hymnem zbuntowanej młodzieży. Kto umiał na gitarze zagrać "Banana", ten miał pewne - wino, fajki, seks i podziw.

"Stare miał dżinsy, starą koszulę, w dziurawych kamaszach szedł, z odwagą w sercu, z dumą na twarzy, czy dobrze było, czy źle...".

Gdy w 1973 roku Jacek dostał się z castingu (wtedy jeszcze nie znano tego słowa) na plan filmu, miał 18 lat. Poszedł studiować do łódzkiej filmówki.

- Był moim najlepszym przyjacielem z roku - wspomina Andrzej Wichrowski, aktor Teatru im. Jaracza w Łodzi - Pierwsze papierosy, pierwsze wino, pierwsze dziewczyny...

Razem z Jackiem wystąpił w serialu o Tolku Bananie młodszy od niego Filip Łobodziński, dziś znany dziennikarz. Filip grał rolę lalusiowatego Julka.

- Zawdzięczam mu dwie ważne rzeczy we życiu. To on nauczył mnie słuchać słynnego trójkowego "ite-e-ru". ITR, czyli Informacyjny Tygodnik Rozrywkowy to była oaza dobrego, lekko purnonsensowego dowcipu. Pamiętam to jak dziś: siedzimy na planie w Konstancinie i Jacek mi mówi: "Nie słuchasz ite-e-ru? To pół życia tracisz". No i zacząłem słuchać... No i zainteresował mnie tekstami piosenek. Miał taki zeszycik, w którym były słowa piosenek Beatlesów. Dla mnie było obojętne, co się śpiewa, słowa to jak rytm bębnów. Nagle odkryłem, że słowa są ważne. I pewnie dlatego teraz tłumaczę piosenki.

Jak tłumaczy sobie śmierć Tolka Banana? - Dowiedziałem się o niej kilka miesięcy po fakcie. Wersji słyszałem kilka: od zawodu miłosnego po prześladowania esbseków. Ja sobie do dziś nie daję rady z jego śmiercią.

Jacek Zajdler zmarł w wieku 25 lat.

Niedawno na łamach "Wysokich Obcasów" tak mówiła o Jacku-Tolku Agata Siecińska, serialowa piękność i szefowa młodocianego gangu - Karioka: "Trudna młodzież w tej historii to przecież całkiem fajne dzieci, a Tolek Banan jest tajniakiem, harcerzem z zadatkami na ormowca. Miałam 12 lat. Jacek chodził już do dyskotek i interesował się dziewczynami. Pamiętam, że zadzwonił do mnie kiedyś w trakcie zdjęć i zapytał, czy znam jakieś fajne miejsce, żeby potańczyć. Było mi głupio. Dzwonił to mnie chłopak, facet właściwie, a ja byłam dzieckiem".

Do redakcji "Nowej Trybuny Opolskiej" dotarła pogłoska, że IPN prowadzi śledztwo, mające wyjaśnić tajemniczą śmierć aktora. Dlaczego IPN? Bo Jacek Zajdler był aktywistą Komitetu Obrony Robotników. Działał w Łodzi, a bezpieka deptała mu po piętach.
- Nie miałem pojęcia, że Jacek działał w opozycji - mówi aktor Waldemar Kotas.
- Nic nie wiedziałam o jego zaangażowaniu politycznym - mówi Wanda Wieszczycka, która jako ostatnia widziała Jacka Zajdlera żywego. - On się w ogóle tym nie chwalił.
- Nie chwalił się, bo był po pierwsze: dobrym konspiratorem, a po drugie skromnym facetem - mówi Tomasz Filipczak, działacz antykomunistycznego podziemia w Łodzi. - Zawodowy opozycjonista, niezły przystojniak, taki lep na serce. Jeden z sympatyczniejszych ludzi, jakich kiedykolwiek poznałem. Zero gwiazdorstwa, bezkonfliktowy. On działał w KOR, ale nie był opozycyjnym robolem. To był raczej taki artystyczny ptak... Do dziś odwiedzam jego grób na cmentarzu przy Szczecińskiej. A co do przyczyn śmierci, to ja się skłaniam ku wersji romantycznej. Żona go puściła kantem. Nie umiał sobie z tym poradzić. Chociaż komuna też go uwierała jak cholera.

- Nie prowadziliśmy takiego śledztwa - mówi prof. Krzysztof Kawalec, szef opolskiej delegatury IPN - Ale chętnie pomożemy.

Z jednym z prokuratorów instytutu robimy kwerendę w tajnych aktach. Mój Boże, czym się ta bezpieka nie zajmowała! Szwarc, mydło i powidło... Szukamy, gdzie się da. Ale nie ma nic. Jacek Zajdler nie był TW, ani nie próbowano go na TW zwerbować.

Mówi Waldemar Kotas: - Jacek zdążył z nami zagrać jedną rolę. To była "Wojna chłopska" Jonasza Kofty. Miał tam małą rólkę. Nawet dobrze mu wyszła. No i przyszedł pamiętny sylwester 79 na 80...

Impreza była na Kośnego, gdzie nowy dyrektor "Kochanowskiego", nieżyjący już Bohdan Cybulski miał czteropokojowe mieszkanie. To był sylwester środowiskowy. Cybulski w pewnym momencie ochrzanił za coś Jacka. Że sknocił rolę.

- Pamiętam tę scenę jak dziś - opowiada Wanda Wieszczycka, aktorka. - Jacek, wzburzony, wybiegł z mieszkania dyrektora i pobiegł do mojego małego fiata. Tydzień wcześniej pojechał tym autem do Łodzi, rozmówić się z żoną. Wrócił załamany. Ludzie mieli go za amanta, za playboya, ale jak dla mnie to był to urodziwy, ale zakompleksiony chłopak. Wtedy, w sylwestra, wybiegłam za nim i krzyczałam: oddaj kluczyki, jesteś po wódce! Odepchnął mnie i odjechał. Rano pojechałam na Koszyka taksówką i zobaczyłam swojego małego fiata zaparkowanego elegancko tyłem do krawężnika. Odetchnęłam. To znaczyło, że wszystko jest w porządku. Jacek był z tych kierowców, którzy lubią rano mieć łatwo. A drugiego stycznia zapukała do mnie sprzątaczka. "Ten pani młody przyjaciel aktor nie otwiera drzwi, czuć gaz".

Leżał w śpiworze przy otwartym piekarniku. Wcześniej wykręcił korki, żeby dzwonek do drzwi nie spowodował wybuchu.

Na nekrologu aktora znalazły się słowa ballady o dziurawych butach i starej koszuli. Nad jego grobem zagrał na skrzypcach serialowy "Cygan". On też nie zrobił kariery, jest dzisiaj zwyczajnym elektrykiem.