Były wojewoda toruński Stanisław Rakowicz: Nie musieliśmy pójść tą drogą

- Dominowało raczej przekonanie, że coś się musi zmienić. Reformy z okresu Jaruzelskiego były pozoracją.

- Generał miał dobre intencje, ale nie znał się na ekonomii. Przyszedł rząd Rakowskiego z niedawno zmarłym ministrem Mieczysławem Wilczkiem. Mam żal do mediów, które szukają ludzi wolności, a nie sięgają do czasów przed Solidarnością. Wilczek był większym człowiekiem wolności niż min. Syryjczyk, który przejął po nim ministerstwo. Za Rakowskiego panowało już przekonanie, że zmiany wyjdą poza dogmat gospodarki centralnie planowanej. Nikt jeszcze nie myślał, że to będzie kapitalizm. Bardziej gospodarka rynkowa, może podobna do jugosłowiańskiej, ale pod szyldem socjalizmu.

Czytaj też: Jerzy Urban: Polską można rządzić tchórzliwie albo oddać władzę nacjonalistycznej sekcie

- Rząd premiera Mazowieckiego był bezinteresowny, patriotyczny, a później zaczęły się układanki z koalicyjnych partii. I zabrakło im determinacji w trzymaniu steru, bo zarządzanie można porównać do sterowania statkiem. Można żeglować nawet pod wiatr, ale trzeba wiedzieć, jak to robić. Późniejszym rządom koalicyjnym zabrakło jasnej strategii. Wyznaczenia celu. I ustawę Wilczka nowelizowano ponad dwadzieścia razy. Parodia.

- Tak być powinno, ale nie widzę chęci dyskusji na ten temat. Gdyby tak było, to zgodzilibyśmy się, że udało się nam bardzo dużo, ale nie wszystko. Straciliśmy ogromną ilość przemysłu. To co z tym zrobić? Budować rodzimą konkurencję. To nic niemożliwego. Robią to Francuzi, Amerykanie.

- Przynależność partyjna była wtedy prawie obowiązkowa. Będąc wicedyrektorem bydgoskiego Stomilu wprowadzaliśmy zmiany, przez co powołano mnie na dyrektora Bydgoskiej Fabryki Kabli, która akurat wtedy - siadła. Z Kabli zrobiliśmy najlepszy zakład kombinatu, a dziś jest to jedna z największych kablowni energetycznych w Europie. Ten sukces spowodował, że sięgnięto po mnie, kiedy zginął tragicznie dyrektor Kombinatu Łożysk Tocznych w Kielcach. W ciągu dwóch tygodni przeprowadziłem się do Kielc. Pomagały mi zawodowe osiągnięcia menedżerskie.

- Polska wyróżniała się wśród krajów socjalistycznych w zarządzaniu. Byliśmy jedynym krajem, w którym taki wydział był na Uniwersytecie Warszawskim, a katedry zarządzania uczyły studentów nie tylko ekonomicznych, ale i technicznych uczelni. Były książki i artykuły tłumaczone z języka angielskiego. Dziesiątki naukowców korzystały ze stypendiów amerykańskich. Sukces bydgoskich Kabli polegał m.in. na wprowadzeniu metody zarządzania przez cele.

- Sprzedaż Telekomunikacji Polskiej Francuzom spowodował upadek Fabryki Kabli w Ożarowie. Francuzi mieli swoje fabryki, a "Tepsa" (Telekomunikacja Polska) brała 80 proc. kabli z Ożarowa.

- W procesie transformacji ulegliśmy dogmatyzmowi podobnemu do stalinowskiego. Poszliśmy po bandzie dogmatyczno - neoliberalnego podejścia do gospodarki i mamy efekty. Wyprzedaliśmy się z przemysłu, z banków, sieci handlowych. Pozbawiliśmy się źródeł przychodu do budżetu państwa. Ogromny błąd.

- Była. W 1989 roku grupa wybitnych ekonomistów wyjechała do krajów skandynawskich. Po powrocie sugerowali premierowi Mazowieckiemu przyjęcie modelu kapitalizmu skandynawskiego. Kapitalizm amerykański to jeden z gorszych modeli, choć najbardziej efektywny. Skandynawowie łączą zalety gospodarki rynkowej z koniecznością regulowania przez państwo procesów gospodarczych, bo rynek jest ślepy, bezwzględny i zorientowany na maksymalizację zysku, a ludzkość nie może być zorientowana tylko na zysk, ale także na rozwój. Trzeba dbać o oświatę, kulturę, ludzi wykluczonych.

- Prof. Jeffrey Sachs, który zresztą zmienił kompletnie swoje poglądy, zwracał chyba niezbyt mocno uwagę rządowi na społeczne koszty transformacji, ale to nie znajdowało zrozumienia. Premier, nie zgłębiając się w sprawy ekonomii, polegał wyłącznie na wicepremierze Balcerowiczu.

- Najważniejszym kapitałem w gospodarce są kadry, a z nimi nie było kłopotu. W tamtych czasach w rezerwach NBP były spore zasoby. Pod te rezerwy można było uruchamiać w polskich bankach kredyty typu hipotecznego. Jak wykupiona została bydgoska PESA? Kilka osób wzięło kredyt. A jak powstały toruńskie Opatrunki - dziś największa firma w naszym województwie? Nie pozwolili się sprywatyzować przez obcy kapitał, który zrobiłby zapewne w tym miejscu hurtownię pampersów. Podobnie rozwinął się Apator jako polska spółka pracowniczo-menedżerska.

- Wtedy obowiązywała zasada, że wszystko trzeba sprywatyzować, nawet za złotówkę. Przepraszam, Elanę sprzedano prawie za wartość portierni i ogrodzenia. I dziś jej nie ma. Takich zakładów się nie likwiduje, bo chemia rozwija się przez dziesiątki lat wykorzystując całą infrastrukturę techniczną.

- Zachem był obarczony wielką wadą - budowany był jako "zbrojeniówka" na ogromnym terenie i z kosztowną infrastrukturą. Przy produkcji zbrojeniowej koszty się nie liczą, ale cywilnej - tak, choć to do końca nie wyjaśnia przyczyn upadku Zachemu. Część wydziałów mogła dalej pracować.

- Praźródłem była walka o województwo. Wtedy koledzy z Bydgoszczy zrobili błąd walcząc o urząd wojewody. Później zabrakło refleksji, czy w Toruniu trzeba budować coś, co już jest w Bydgoszczy i odwrotnie. Należało lepiej połączyć oba miasta rezygnując ze słabszych projektów. Dwupasmowa "osiemdziesiątka" spowodowałaby przyrastanie do siebie obu miast. Komunikacja jest podstawą. Wspólne projekty gwarantowałoby więcej korzyści.

- Uratowanie województw było fantastycznym osiągnięciem obu środowisk. Gdyby Toruń trafił do województwa pomorskiego, to zostałby zupełnie zmarginalizowany, o czym świadczy przykład Chojnic. Bydgoszcz spotkałby podobny los. Jesteśmy ze sobą naturalnie powiązani.

- Trochę w tym sukcesu, trochę porażki. W czasach, kiedy byłem wojewodą, Toruń chciał być trzecim, po Warszawie i Wrocławiu centrum przemysłu elektronicznego. Były w Toruniu cztery zakłady elektroniczne, koncepcja utworzenia piątego, na UMK ruszył kierunek fizyczne podstawy mikroelektroniki. Japończycy musieli o tym wiedzieć. Podobno chcieli też w Łysomicach zbudować wysoki biurowiec, co mogłoby świadczyć o planach stworzenia ośrodka badawczo-rozwojowego. Coś, oprócz kryzysu, musiało się zmienić, że nie nastąpił dalszy rozwój. Była gwarancja zatrudnienia 10,5 tys. ludzi. Skończyło się na 5 tys., a później coraz mniej.

- Na przykładzie PES-y, Opatrunków, Apatora i mniejszych firm można powiedzieć, że gdybyśmy prowadzili przez ostatnie 25 lat racjonalną politykę przemysłową popierającą rozwój polskich branż, bo mamy intelektualny potencjał, to powstałoby więcej dużych firm. Mamy zaplecze: Uniwersytet Technologiczno - Przemysłowy, UKW, UMK z trzema kierunkami technicznymi. Wielkie firmy nie powstają z dnia na dzień. Może małe spółki i firmy rodzinne - tak. Czy sukcesy Volkswagena byłyby możliwe bez decyzji niemieckich rządów? Nie mówię o sytuacji przed- i wojennej, ale powojennej. Land Saksonii ma w nim swoje udziały. My na szczęście mamy jeszcze Bank Gospodarki Krajowej i ponad 500 banków spółdzielczych. Jest możliwość odzyskania bankowości przez Polskę. Jeśli niemiecka firma korzysta z rządowych dotacji, to musi mieć konto w niemieckim banku. Dlaczego nasze samorządy nie mogą lokować pieniędzy w polskim banku spółdzielczym? Bo muszą ogłosić przetarg!

- Nie mówię o przejmowaniu, tylko stworzeniu tak mocnej konkurencji, by tamte banki ograniczyłyby swoją działalność do finansowania kapitału pochodzącego głównie z ich krajów. Tak jest na świecie. Skoro mamy sieć spółdzielczej bankowości, to potrzebne są decyzje rządowe i samorządowe. Przedsiębiorcy są ludźmi zorientowanymi na otoczenie, w którym są: klienci, dostawcy, bank i władze. Idźmy jak Niemcy drogą patriotyzmu gospodarczego. Czy niemieccy politycy jeżdżą japońskimi samochodami?

- Racja. Szukajmy innych możliwości rozwojowych. Skoro PESA była kiedyś upadającym ZNTK-a, to czy nie moglibyśmy jeszcze odbudować - w mniejszym tonażu - przemysłu stoczniowego? Mamy przecież fantastyczny rozwój stoczni jachtowych w kraju. Znaleźliśmy rynkową niszę. Ciągle mamy jakieś możliwości.

- Coraz bardziej bolą nas popełnione błędy. One stworzyły 39 proc. niezadowolonych. Jedna trzecia absolwentów nie ma pracy, dwa miliony musiały wyjechać z kraju. Gdyby zostali - sondaże byłyby jeszcze gorsze. Prawie każdy powie, że zmiany przeciętnego, indywidualnego Polaka są korzystne, a na poziomie państwa - są problemy. Państwo nie radzi sobie z emeryturami, przyrostem naturalnym, przemysłem. Dlaczego nie opodatkować wielkich sieci handlowe, które wykazują w sprawozdaniach, że nic nie zarabiają? Jak nie zarabiają, to niech się likwidują. Czujemy brak bezpieczeństwa socjalnego, ustawowych regulacji, ale także zdrowego rozsądku. Włożę jeszcze kij w mrowisko: prowadzimy rankingi bogatych przedsiębiorców, ale zróbmy kiedyś ranking płacących w Polsce podatki. Kto zapłacił największe? Wyszłoby, że niektórzy najbogatsi przez 25 lat nie zapłacili grosza podatku dochodowego!

- Odpowiada mi model po odejściu gen. Franco w Hiszpanii - nie rozgrzebywali życiorysów. Skupili się na budowie demokratycznej Hiszpanii. Indywidualne ludzkie losy, motywacje są zbyt skomplikowane - nie mieszczą się w kategorii czarno - białej. Czy dekomunizacja nie byłaby zastąpieniem jednego totalitaryzmu przez drugi?

Czytaj: Historia "Solidarności" to nie był ślepy los. Dom bez reform

- Sprawiedliwość dziejowa powinna się rozstrzygać na poziomie wielkich zbiorowości społecznych. W PRL-u byłem krytycznie nastawiony w końcówce rządów Gomułki, później - jak wielu - powitałem z nadziejami Gierka, który zawiódł nas po kilku latach. Wtedy ukułem dewizę życiową: sam nie zmienię systemu podpisanego w Jałcie. Ale każdy z nas może ostre brzegi systemu jeszcze bardziej zaostrzyć lub stępić. Całe życie stępiałem, żeby jak najmniej raniły, ale najważniejsze jest budowanie, tworzenie. Trzeba zostawić po sobie choćby maleńki ślad.

Rozmawiał Roman Laudański