Na fortecznym szlaku

Na dworzec główny wtacza się pociąg. Z jego okien wychodzących na południową stronę wodzimy wzrokiem po murze obronnym z otworami strzelniczymi...

Przyczółek Mostowy

Jest to fragment Przyczółka Mostowego, który zachował swój pierwotny kształt z lat 1862-78. Kto ma wolny czas, nie rozczaruje się. Druga, ta niewidoczna strona muru, skrywa Park Tysiąclecia wytyczony na dawnym stoku bojowym. Przechadzając się parkowymi ścieżkami, można podziwiać malowniczą fosę broniącą podejścia pod stok.
- Zwiedzanie toruńskich fortów warto rozpocząć od dworca kolejowego - mówi Marian Rochniński, licencjonowany przewodnik Oddziału Miejskiego PTTK w Toruniu, przewodniczący oddziałowej Komisji Opieki nad Zabytkami, oficer Wojska Polskiego. - Podróżni nie zdają sobie sprawy, że przechodząc tunelem podziemnym pod torami, wkraczają na teren dawnego fortu. To przecież część poterny, czyli korytarza podziemnego łączącego dawniej Przyczółek Mostowy z obiektem znajdującym się za ulicą Dybowską. W 1862 roku, kiedy przez środek przyczółka poprowadzono linię kolejową, obiekty zostały rozdzielone, aczkolwiek nie pozbawione ani funkcji militarnej, ani łączności - dodaje przewodnik.

Za reparacje wojenne

Twierdza Toruń jak wiele innych obiektów została zbudowana za fundusze z reparacji po przegranej przez Francję wojnie w latach 1870-1871. Dużą część prac wykonali jeńcy francuscy. Budowa miała jednak i dobre strony; dała pracę tysiącom ludzi - nie tylko budowniczym i pracownikom cegielni, ale i firmom obsługującym jednostki wojskowe.

Tory kolejowe poprowadzono dalej w kierunku pobliskiej granicy i znajdującego się już po stronie rosyjskiej Aleksandrowa oraz ku północy - na drugą stronę Wisły i dalej do Prus Wschodnich.
Przyczółek Mostowy bronił przeprawy przez Wisłę - istniejącego od XV w. do 1877 r. mostu drewnianego. Nowy, stalowy most kolejowy zbudowany w latach 1873-74 r. wyposażono w warownie przyczółki, wartownie, nawet komory minowe w filarach.

Klasyka

Toruń jest klasycznym przykładem twierdzy fortowej składającej się z podstawowych elementów: pierścienia zewnętrznego złożonego z piętnastu fortów i wewnętrznego. Sam środek stanowiło miasto warowne - to średniowieczne, obwiedzione murami, basztami i fosami, ale zaadaptowane do potrzeb wojny nowoczesnej końca XIX w. W twierdzy znajduje się także bardzo ważny element - położona na wzgórzu cytadela, czyli fort św. Jakuba (w pobliżu dworca Toruń - Wschód).
Elementem twierdzy były również porty: rzeczny i sterowcowo - balonowy. Wisłę patrolowały monitory rzeczne, każdy uzbrojony w haubicę 100 mm i dwa ciężkie karabiny maszynowe. Statki powietrzne prowadziły daleką obserwację przedpola twierdzy. Miasto oplatała gęstsza niż obecnie sieć kolejowa - to dla pociągu pancernego jako wsparcia dla fortów. Tuż przed I wojną światową zbudowano lotnisko dla samolotów obserwacyjnych. Garnizon toruński liczył ogółem 32 tys. żołnierzy.

Co widać w terenie?

Dziś, kiedy spacerujemy czarnym szlakiem, zwiedzamy obiekty, które ze względu na swe rozmiary i solidną konstrukcję ocalały i są widoczne w terenie. Umocnienia ziemne i murowane łączące dawniej forty, to tzw. linie międzypola, które w większości zostały zniwelowane. Choć i tu można jeszcze znaleźć pojedyncze schrony. Można też natknąć się na stanowiska artylerii polowej lub okopy łącznikowe.
Najlepiej utrzymanym zabytkiem twierdzy, udostępnionym do zwiedzania, jest fort IV przy ul. Mazowieckiej. Jest tu schronisko, restauracja i sale konferencyjne. Tu spotykają się miłośnicy fortyfikacji, poszukiwacze skarbów i przygód.

Na czarnym szlaku

Opisane obiekty to zaledwie preludium przygody na szlaku fortecznym, czarnym, rozpoczynającym się na wprost wyjścia z dworca głównego. Cały szlak utworzony przez Oddział Miejski PTTK w Toruniu, ma 44 km, a jego przejście - tak aby zobaczyć tylko najważniejsze ogniwa twierdzy toruńskiej - wymaga pełnych czterech dni. Reporter "Pomorskiej" zwiedzał pod opieką Mariana Rochnińskiego tylko sektor południowo-wschodni, a i tak zajęło nam to 6 godzin.

Fort Karola Kniaziewicza

Przy ul. Okólnej znajduje się fort XIII, dawniej Winrich von Kniprode, a dziś noszący imię Karola Kniaziewicza - generała z czasów Księstwa Warszawskiego. Fort znajduje się na terenie 1 Bazy Materiałowo-Technicznej Sił Powietrznych WP. Zwiedzanie możliwe jest zatem tylko po wcześniejszym uzgodnieniu z dowództwem jednostki lub przewodnikiem, Marianem Rochnińskim, etatowym oficerem jednostki.
Obiekt zbudowano w latach 1880-85 jako główny fort artyleryjski, uzbrojony w 14 dział. Jego załogę stanowiło 800 żołnierzy.
We wrześniu 1939 r. za solidnymi murami fortu rezydował wraz ze swym sztabem gen. Władysław Bortnowski, dowódca Armii "Pomorze", co nie uszło uwadze wywiadu niemieckiego. Dlatego, jako jedyny toruński fort, był bombardowany przez nieprzyjaciela, na szczęście niezbyt skutecznie. Cztery bomby lotnicze uszkodziły m.in. bramę wjazdową i znajdujący się przy niej schron, pochylnię zjazdową w kierunku fosy i jedną ze stajni. Zniszczenia nie zostały do dziś naprawione.
Zadziwia solidność pruskich konstrukcji, które w dużej części oparły się eksplozji. Pokoje generała i jego sztabu nie zostały nawet tknięte. Dziś można je zwiedzać.
Podczas wojny w forcie więzieni byli brytyjscy żołnierze. W Izbie Pamięci można oglądać m.in. zdjęcia z tych czasów, można też wejść do dawnego pomieszczenia bojowego, które hitlerowcy przeznaczyli na karcer. Na jego ścianach widnieją jeszcze napisy kreślone przez jeńców.
Zwiedzamy z PTTK
To tylko ułamek turystycznych atrakcji na szlaku fortecznym. W imieniu OM PTTK w Toruniu zapraszam na cykliczne imprezy pod hasłem "Zwiedzamy twierdzę Toruń".
Informacje
- Przewodnik Marian Rochniński, tel. kom. 696-819-230.
- PTTK Oddział Miejski w Toruniu, ul. Piekary 41, tel. (wszystkie numery poprzedzamy kierunkowym 0-56) 622-29-21, www.pttk.torun.pl.
- Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego OM PTTK, pl. Rapackiego 2, tel. 622-49-26.
- Lokalna Organizacja Turystyczna, ul. Podmurna, tel. 652- 79- 19.
- Ośrodek Informacji Turystycznej, Rynek Staromiejski 25, tel. 621-09-31, www.it.torun.pl.
- Toruński Serwis Turystyczny: www.turystyka.torun.pl .
- Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji: http://tpf.sisco.pl .

l