Nad rzeczką Frybą i na jej brzegach

Z okolic Fortu II w Dorposzu i dawnego wyrobiska żwirowego - miejsca martyrologii naszych rodaków w czasie II wojny światowej - nasza droga wiedzie teraz w malowniczą dolinę rzeczki Fryby (Browiny).
Krajobraz jak malowany

Dolina robi ogromne wrażenie, przypominając jak wielkie masy wody musiała toczyć jeszcze kilkanaście tysięcy lat temu - pod koniec ostatniego zlodowacenia bałtyckiego.

Fryba to ledwo zauważalna i nieregularną kreska na dnie przepastnej doliny - tu i ówdzie płynąca, a gdzieś tam ginąca pod lodem. Fryba niezwykle urozmaica monotonny dotąd krajobraz, dodaje mu powabu.

W swym prawie 40-kilometrowym biegu przepływa przez Pojezierze Chełmińskie. Opłynąwszy łukiem Chełmno wpada do Kanału Starogrodzkiego, nazywanego w dolnym odcinku Papówką. Frybą można spłynąć jednoosobowym kajakiem, wodując go nieco powyżej Chełmna. Reporter "Pomorskiej" przepłynął ten odcinek dwa lata temu.

Wycieczka piesza Regionalnego Oddziału PTTK "Szlak Brdy" w Bydgoszczy przekracza Frybę po stalowej kładce, po czym wspina się na prawy, wyniosły brzeg doliny.

Fort na wzgórzu

Ten, kto w czasach wojennych próbowałby jak my tą drogą podążać, niechybnie dostałby się pod ogień Fortu III, który ukrył się w zaroślach na samej górze. Obiekt znajduje się opodal wsi Małe Czyste. W ogóle go nie widać. Był wszakże sposób, by o czających się w ukryciu działach i karabinach zdobyć wiedzę - to granitowe słupki rozsiane po polach i wzgórkach, wyznaczające granice Twierdzy Chełmno. Do dziś świadczą o zamiłowaniu Niemców do porządku.

Obiekty socjalne Fortu III, pełniące jednocześnie rolę schronu, wzniesiono z czerwonej cegły, przykrywając grubą czapą betonu. Całość otoczona jest wałami ziemnymi.

Opodal fortu znajduje się masywny, wykonany w całości z betonu, schron piechoty, broniący nieprzyjacielowi dostępu od północno-zachodniej strony, gdzie opadają zbocza doliny Fryby.

My, by jeszcze oczy rzeczką nacieszyć, schodzimy z fortecznego wzgórza. Polna droga wiedzie wzdłuż wody i zdobiącego jej brzegi szpaleru wierzb. Punktem orientacyjnym na lewym brzegu są zabudowania mieszkalne i gospodarskie. Tak docieramy do czerwonego szlaku turystycznego Papowo Biskupie - Małe Czyste - Stolno - Klamry - Chełmno.

Na szlaku Małe Czyste

Ten prowadzi gruntową, częściowo brukowaną drogą właśnie do Małego Czystego, gdzie znaleźć można kolejne atrakcje Twierdzy Chełmno.

Najpierw jednak trzeba przekroczyć asfaltową drogę Wielkie Czyste - Zakrzewo. W zbocze wzgórza nad drogą wkomponowano ciężki betonowy schron piechoty. Opodal, na koronie wzgórza, urządzono doskonale widoczne i dziś ziemne stanowiska artyleryjskie. To jedno z dwóch stanowisk dla artylerii. Planowano ich pięć.

To samo wzgórze kryje drugi betonowy schron, w którym magazynowano amunicję.
We wsi Małe Czyste wznosi się gotycki kościół (pisaliśmy o nim przed rokiem). Niedawno pod wsią archeolodzy toruńskiego UMK odkryli pochówki reprezentujące kulturę wielbarską. W minionych latach w okolicy odkryto wiele innych grobów, należących do różnych kultur.