Chełmno i okolice - zabytki średniowiecza i pruskiej sztuki militarnej początku XX stulecia [zdjęcia, wideo]

To kolejna wycieczka klubów Regionalnego Oddziału PTTK "Szlak Brdy" w Bydgoszczy. Jesteśmy we wsi Wielkie Czyste na ziemi chełmińskiej, która już w XIII wieku cywilizowana była przez rycerski zakon krzyżacki. W tej misji wspierały go mniejsze konwenty i znaczące rody.

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1266 - z aktu nadania swych dóbr przez Bertholda z Czystego i jego żonę Krystynę klasztorowi Cysterek przybyłych z Trzebnicy do Chełmna. Nadanie potwierdził w roku 1285 biskup chełmiński Werner (rezydował w Chełmży).

Według tradycji, parafię w Wielkim Czystym erygowano w chwili przejęcia osady przez zakonnice, ale sam kościół wzniesiono zapewne ok. roku 1300, zaś patronkę - którą jest św. Katarzyna - nadano mu dopiero w roku 1667.

Pod datą 1570 wspomina się o przynależności Wielkiego Czystego do klasztoru Benedyktynek chełmińskich, które wywodziły się z tego samego konwentu cysterskiego (w roku 1439 siostry przyjęły regułę benedyktyńską).

Dojazd, kontakt

- Obie wsie leżą 7- 8 km na południe od Chełmna. Najlepszy dojazd z Chełmna i z Torunia (przeciwny kierunek) zapewnia droga krajowa nr 1. Z Grudziądza dotrzemy drogą krajową nr 55. Z Bydgoszczy najbliższa droga wiedzie przez Most Fordoński i dalej drogą wojewódzką nr 551 i drogą lokalną na Żygląd - tam skręcamy w lewo na krajową "jedynkę".
- Kościół: Wielkie Czyste 10, 86-212 Stolno, tel. 56/ 686 51 42.
- Promocją turystyki na tym terenie zajmuje się m.in. Lokalna Grupa Działania Vistula Terra Culmensis, www.lgdvistula.org.

Jaki się rzekło, najważniejszą budowlą Wielkiego Czystego jest gotycki kościół.

Na solidnym stoi fundamencie - z głazów narzutowych, podparty szkarpami, nadbudowany cegłami. Taka sama jest konstrukcja wieży wzniesionej na planie kwadratu.

Świątynia przechodziła różne koleje losu. W roku 1655 podczas potopu szwedzkiego, została częściowo zniszczona i ograbiona przez wojska Karola X Gustawa. Konieczna była odbudowa.

Być może z tego okresu pochodzi brama w murze kościelnym. W roku 1877 budowlę restaurowano w stylu neogotyckim, nadbudowując wschodnie szczyty i - co doskonale widać - wieżę. Powiększono też okna i uzupełniono szkarpy.

W pożarze który wybuchł w roku 1914 spłonęła większość zabytkowego wyposażenia. Zachowały się tylko dwa rokokowe feretrony. Konstrukcja także ucierpiała, toteż musiano przeprowadzić gruntowny remont.

W roku 1925 dobudowano neogotyckie prezbiterium i zakrystię, zaś wnętrze przykryto półkolistym sklepieniem.

W tym czasie miejscowość nazywała się już Wielkie Czyste (do roku 1922 Duże Czyste).

Uwagę zwiedzających przykuwa nisza w zachodniej zewnętrznej ścianie w pobliżu wieży. Znajduje się w niej niewielka pieta.

W przyziemiu wieży wmurowany jest pruski reper, wskazujący wysokość nad poziom morza - jest to dokładnie 88,347 m.

Podobnie jak Wielkie Czyste, także Małe Czyste zostało podarowane w roku 1266 roku chełmińskim Cysterkom.

Nie ma tu gotyckich zabytków, ale jest ukryte na wzgórkach na północ od jeziora Czyste świadectwo niemieckiej potęgi militarnej sprzed I wojny światowej - kilka ceglano-betonowych obiektów Twierdzy Chełmno.

Znajdziemy tu forty III i IV oraz schrony piechoty UR II i III, baterię nr 3 i jej schron amunicyjny, schrony piechoty IR-3 i IR-4, oraz schrony amunicyjne nr 6 i 7.

Nie będziemy się zagłębiać w ten temat, jako że wkrótce zaproszę na wycieczkę po fortach stanowiących zasadniczą linię obrony Twierdzy Chełmno.

Dość powiedzieć, że twierdza, której budowę rozpoczęto na początku XX wieku, była uzupełnieniem starszych i potężniejszych twierdz Grudziądz i Toruń. Broniła prawego brzegu Wisły przed ewentualnym atakiem ze wschodu - ze strony cesarstwa rosyjskiego.

W Małym Czystym znajdziemy otoczone ziemnym wałami forty, i betonowe schrony piechoty wkopane tak zmyślnie we wzgórze, że niewidoczne dla obserwatora.

Wszystkie budowle są ogólnodostępne.