Nazwa miejscowości sugeruje miejsce gniazdowania orłów - orle miejsce. Ten sam źródłosłów ma rzeka przepływająca przez wieś - Orla. W zaborze pruskim władze przemianowały nazwę na Wordell.
Wymienione w XIII wieku
Orle wymienione zostało po raz pierwszy w tym brzmieniu w roku 1288 jako wieś kościelna parafii w Zabartowie. Później jego nazwa ewoluowała. W roku 1453 pisano "Slawobor de Orle", co wskazuje na własność miejscowości - od 20 lat należała do Sławbora (Sławbóra) z Orla. Wiadomo wszakże, iż ów mąż pochodził z Bożejewic k. Żnina i posługiwał się herbem Drya. To z jego fundacji w roku 1441 wzniesiono kościół. Sławbor nabył też kilka innych wsi na Krajnie.
Majątek dziedziczyli jego potomkowie, którzy posługiwali się już nazwiskiem Orzelscy. Jeden z pięciu synów Sławbora - Mikołaj był sędzią grodzkim w Nakle i nabył wiele okolicznych wsi. Jednak najznamienitszym przedstawicielem rodu Orzelskich był Świętosław urodzony w roku 1549 na zamku w Orlu. Studiował we Frankfurcie nad Odrą, w Lipsku, w Krakowie i Wittenberdze. Pełnił wysokie funkcje publiczne, m.in. na zwoływanych wtedy doraźnie sejmikach regionalnych, a nawet na sejmie koronacyjnym, który wybrał Zygmunta III Wazę. U schyłku życia zebrał wszystkie swoje mowy i pisma sejmowe. Pozostawił po sobie spisane po łacinie "Acta interregna post obitium nimi rum Sigismundi Augusti", tkatujące o bezkrólewiu.
Ruiny zamku
Na lewym brzegu rzeki Orli na sztucznej wyspie przez wieki - od połowy XV - wznosił się dwór obronny, nazywany też zamkiem. To dzieło wspomnianego Sławbora z Bożejewic - protoplasty rodu Orzelskich. Piętrową budowlę zbudowano z czerwonej cegły na planie prostokąta i wyposażono od północy w ośmioboczną basztę.
Do naszych czasów na kępie porośniętej drzewami i krzakami zachowały się tylko mury przyziemia (w tym baszty) o wysokości do ok. 1,8 m i szerokości 65-70 cm. W północnej i wschodniej fosie jeszcze teraz jest woda, która napływa z rzeki. Budowlę zniszczyli podczas potopu Szwedzi.
Zabytku - choć ten jest w fatalnym stanie - w żaden sposób nie oznakowano. A bez wskazówki trudno go znaleźć w gąszczu roślinności. Szkoda, bo w Kujawsko - Pomorskiem zachowały się w dobrym stanie tylko dwa dwory obronne: w Grocholinie pod Kcynią i w Żalnie koło Tucholi. Relikty fortalicji w miejscowości Orle mogłyby stać się magnesem przyciągającym turystów. Zwłaszcza, że okolica jest urokliwa.
Gotycki kościół
Mistrzowie murarscy zbudowali kościół w Orlu w latach 1442-1452. Nie ma więc wątpliwości, że jego fundatorem był Sławbor. Patronem kościoła był od początku św. Mikołaj. Niewielki to kościół, jednonawowy, ale murowany, solidny, podparty szkarpami.
W okresie reformacji (w tym czasie Orzelscy byli protestantami) kościół został sprofanowany i opuszczony. Stracił status parafii. Fakt zbezczeszczenia świątyni odnotowano w zapiskach z wizytacji kościoła w latach 1652-53, kiedy była już filią parafii w Zabartowie.
Znać w ceglanej bryle kościółka, choć jego szczyty są już neogotyckie, kunszt budowniczych. Masywna i zwarta to konstrukcja, podparta szkarpami. Od gruntu do linii przebiegającej powyżej okien jest otynkowana. Wyższe partie budynku wykonano później, zapewne na przełomie XVI i XVII w. i przebudowano czy raczej odbudowano po zniszczeniach wojennych (potop szwedzki).
Kolejne nieszczęście spadło na kościół u schyłku wojen napoleońskich. Jak przypomina ks. proboszcz Leonard Polley, budynek pozbawiony dachu niszczał i odbudowany został dopiero w roku 1873 z inicjatywy i za fundusze Koczorowskich, którzy byli wtedy dziedzicami wsi. Z tego okresu pochodzi też wewnętrzne sklepienie z zaokrąglonymi odcinkami bocznymi.
Kościół był de facto kaplicą rodową Koczorowskich. Do świątyni dobudowano od południa dwie zewnętrzne kapliczki grobowe. Zlikwidowano je w roku 1965, by w ich miejscach ustawi tablice pamiątkowe. Na ogrodzonym terenie przykościelnym znajdują się także inne groby Koczorowskich. W kościele są ich epitafia.
Z pierwotnego wyposażenia nie zachowało się nic. Ołtarz główny reprezentuje dzieło późnoklasycystyczne z trzeciej ćwierci XIX stulecia, sprowadzony prawdopodobnie z Wielkopolski. W ołtarzu umieszczono obraz Matki Boskiej wzorowany na Madonnie Sykstyńskiej Rafaela, z rzeźbami świętych Piotra i Pawła.
Uwagę turystów wzbudza też wolnostojąca dzwonnica. Spiżowy dzwon z napisem BERLIN pochodzi z roku 1830. W pobliżu kościoła znajduje się murowana kapliczka, która dawnej pełniła rolę prochowni.
Szlakiem rycerza Bossuty: Niezwykłe Komierowo
Folwark
Pomiędzy Orlą a jeziorem wznosiły się zabudowania folwarczne z rządcówką i murowanym magazynem zbożowym. Do naszych czasów zachowały się tylko dwie ostatnie budowle. Rządcówka, już niezamieszkała, jest okazałym budynkiem i śmiało można ją nazwać dworkiem. Zbudowano ją w roku 1820 w stylu klasycystycznym, zaś magazyn zbożowy - w 1870 (datę uwieczniono na południowej ścianie). Tuż za rządcówką znajduje się dawna lodownia.
Zachowała się także dawna kolonia mieszkalna folwarku z przełomu XIX i XX stulecia, choć mocno zmieniona, zamieszkała przez dawnych pracowników PGR-u.
Pokaż 10km Bydgoszcz (Bydgoszcz na start) na większej mapie
Czytaj e-wydanie »
