Jak napisać rozprawkę? Zasady, które trzeba znać. Schemat rozprawki krok po kroku

W 2023 uczniowie przystępować będą do matury w nowej formule. Inaczej ma wyglądać także dłuższa forma pisemna, a więc rozprawka. Zdający będą mieli większe pole do popisu, jednocześnie ich wypowiedź musi zawierać nie 250, ale 300 wyrazów. Ponadto piszący musi w swojej pracy odwołać się do minimum dwóch kontekstów.

Rozprawka jest formą wypowiedzi, która najczęściej występuje na maturze. Ma ona ściśle określoną konstrukcję. Można przypuszczać, że ze względu na to, napisanie rozprawki nie jest trudne. Trzeba jednak pamiętać, że rozprawka to dłuższa wypowiedź pisemna, która wymaga od autora przemyślenia tematu, stworzenia planu, a także odpowiedniej argumentacji i głębszej refleksji.

Autor rozprawki powinien przyjąć konkretne stanowisko wobec problemu, które może być wyrażone w formie tezy lub hipotezy. Czym jest teza, a czym hipoteza oraz jak ją formułować najlepiej pokazać na przykładzie. Temat wypracowania maturalnego z 2015 roku brzmiał: „Wolna wola człowieka czy siły od niego niezależne – co przede wszystkim decyduje o ludzkim losie? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu Lalki, całego utworu Bolesława Prusa oraz innego tekstu kultury”.

W tym przypadku teza mogłaby brzmieć: „O losie człowieka decyduje przede wszystkim wolna wola człowieka”, a hipoteza: „Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy o ludzkim losie decyduje wolna wola człowieka, czy siły od niego niezależne”.

Podobnie wygląda to w przypadku rozprawki na egzaminie ósmoklasisty. Dla przykładu weźmy temat, który pojawił się w arkuszu: "Napisz rozprawkę, w której rozważysz trafność stwierdzenia, że w trudnej sytuacji człowiek poznaje samego siebie. W argumentacji odwołaj się do wybranej lektury obowiązkowej oraz do innego utworu literackiego". Teza mogłaby brzmieć: "W trudnej sytuacji człowiek poznaje siebie samego", zaś hipoteza: "Trudno stwierdzić, czy w trudnej sytuacji człowiek poznaje samego siebie".

Mówi się o tym, że rozprawka z tezą jest łatwiejsza do napisania. Poleca się więc ją osobom, które nie czują się pewnie w pisaniu.

Nie inaczej będzie w przypadku matury 2023. Uczniowie również będą musieli postawić tezę lub hipotezę, a następnie ją udowodnić przy pomocy minimum trzech argumentów. Rozprawka w przypadku nowej matury nie będzie się tak bardzo różniła od tej, która występowała w formule 2015.

Temat wypracowania, które zostało zawarte w arkuszu pokazowym brzmiał: "Miłość – inspiruje, ale czasem podcina skrzydła". W tym przypadku można by postawić np. tezę: "Miłość jest uczuciem, które głównie inspiruje nas do działania" lub hipotezę: "Miłość jest pięknym, choć trudnym uczuciem, niekiedy zachęca nas do działania, a czasami wręcz przeciwnie – podcina skrzydła".

Sporo osób nie wie, jak formułować argumenty w rozprawce. Tutaj również warto posłużyć się przykładem. Nie musi być on maturalny, ale wzięty z życia. Wyobraźmy sobie, że ktoś pyta nas, czy można przygotować się do matury w dwa miesiące. Jeśli stwierdzilibyśmy, że tak, to wówczas nasza teza brzmiałaby: "Można w dwa miesiące przygotować się do matury".

A jak wyglądałby argument w takiej rozprawce? Jednym z najczęstszych błędów, jakie popełniają uczniowie jest mylenie argumentu z przykładem. Napisanie w wypracowaniu: "Argumentem, który chcę przytoczyć jest postać Stanisława Wokulskiego", będzie niepoprawne, ponieważ sama postać literacka i postawa, którą reprezentuje to przykład, a nie argument. Jak więc napisać argument w rozprawce?

Wracając do naszego przykładu argumentem do tezy ("Można w dwa miesiące przygotować się do matury"), będzie, np. "Do matury można przygotować się w dwa miesiące, jeśli odpowiednio rozplanuje się naukę". Z kolei przykładem popierającym argument będzie, np. przywołanie historii koleżanki, która dzięki dobremu planowaniu przygotowała się w tak krótkim czasie do matury. Jak widać tworzenie argumentu w rozprawce wcale nie jest takie trudne, warto jednak ćwiczyć tę umiejętność.

Rozprawka powinna składać się z trzech części: wstępu, rozwinięcia i zakończenia. To schemat rozprawki, o którym warto pamiętać.

• Wstęp w rozprawce – w tej części zarysowujemy temat i określamy problematykę zagadnienia, o którym będziemy pisać. Dobrym rozwiązaniem jest umieszczenie tezy lub hipotezy na końcu wstępu. Teza, tak jak to było widoczne na powyższych przykładach, powinna przyjąć formę stwierdzenia, a hipoteza – przypuszczenia.
• Rozwinięcie – to zasadnicza i najdłuższa część rozprawki. Mówi się o tym, że rozwinięcie powinno składać się z trzech akapitów, a w każdym z nich autor ma zawrzeć trzy argumenty i dwa lub trzy przykłady. Jeśli we wstępie postawiliśmy tezę, w rozwinięciu należałoby ją uzasadnić, przywołując odpowiednie argumenty i przykłady. Jeśli jednak zdecydowaliśmy się na rozprawkę z hipotezą, musimy rozważyć problem, przywołując argumenty za i przeciw. Pamiętajmy by odwołać się do tego, co zostało zawarte w poleceniu (np. lektury, teksty kultury, konteksty).
• Zakończenie – na końcu podsumowujemy temat, przypominając tezę zawartą we wstępie lub ustosunkowujemy się do postawionej wcześniej hipotezy (np. „Podsumowując rozważania, można dojść do wniosku, że człowiek poznaje samego siebie właśnie w trudnych, a niekiedy nawet tragicznych sytuacjach” lub: „Po przeanalizowaniu powyższych przykładów można dojść do wniosku, że człowiek poznaje sam siebie, kiedy doświadcza w życiu trudności”). Pamiętajmy jednak, że podsumowanie nie może być jednozdaniowe. Najlepiej, jeśli będzie skłaniało ono czytelnika do refleksji na dany temat. Można w tym miejscu zamieścić także stosowny cytat.

Zasady, o których powinnyśmy pamiętać, pisząc rozprawkę, są bardzo ważne. Właśnie dlatego stworzyliśmy krótki poradnik, jak napisać rozprawkę krok po kroku:

1. Na samym początku czytamy dokładnie polecenie. Ten punkt wydaje się niepozorny, ale jest bardzo ważny. Zapoznajemy się z limitem słów, który zawsze zawarty jest w poleceniu (w przypadku rozprawki maturalnej) i przestrzegamy go podczas pisania. Warto kilkukrotnie przeczytać temat: zwrócić uwagę, do jakich i ilu utworów literackich, tekstów kultury, lektur czy kontektsów mamy się odwołać.

2. Następnie czytamy fragment tekstu, który został dołączony do polecenia. W przypadku wypracowań maturalnych bardzo często są to utwory, znajdujące się na liście lektur obowiązkowych (patrząc na poprzednie lata, zazwyczaj pojawiała się „Lalka” Bolesława Prusa i „Dziady” Adama Mickiewicza). Już podczas zapoznawania się z fragmentem, warto jest osadzić utwór w danej epoce literackiej. Fragment można przeczytać kilkukrotnie. Inaczej jest w przypadku rozprawki na egzaminie ósmoklasisty. Tam nie mamy podanego utworu, warto jest jednak zastanowić się, która z lektur obowiązkowych okaże się dla nas dobrym przykładem. Pamiętajmy, że lektury obowiązkowe na egzaminie ósmoklasisty w nowej formule są wypisane w arkuszu.

Tekstu nie będziemy mieć podanego również na maturze 2023. W tym przypadku to my sami decydujemy, jaką lekturę obowiązkową chcemy przywołać. Lista tych utworów znajduje się w arkuszu, nie trzeba więc znać ich na pamięć. Przed wybraniem konkretnego utworu warto zastanowić się, czy rzeczywiście są tak elementy, które będą pasować do tematu rozprawki. Można je nawet wypisać w brudnopisie.

3. Bardzo ważnym elementem jest stworzenie planu rozprawki. Podzielmy sobie go na trzy części:

• Wstęp – krótko zarysujmy temat i postawmy tezę lub hipotezę. Zapiszmy ją.
• Rozwinięcie – od myślników wypiszmy argumenty, a także przykłady, które będą je obrazować. Można również zapisać odwołania do utworu, którego fragment został zawarty w poleceniu (w przypadku rozprawki maturalnej w formule 2015) lub przypomnieć sobie najważniejsze fragmenty z lektury obowiązkowej, do której chcemy się odwołać (w przypadku egzaminu ósmoklasisty i matury 2023).
• Zakończenie – w naszym planie w jednym lub dwóch zdaniach zawrzyjmy podsumowanie, które będzie skłaniało czytelnika do dalszych rozważań na dany temat.

Plan pisania rozprawki jest bardzo ważny. W momencie, gdy stracimy wątek lub nie będziemy wiedzieli, co dalej pisać, możemy wrócić do planu i zobaczyć, w którym miejscu rozprawki jesteśmy i co jeszcze powinniśmy zawrzeć w naszym tekście.

4. Przed samym pisaniem warto jeszcze raz przeczytać polecenie i upewnić, że przykłady i argumenty, które chcemy przytaczać, podczas pisania są zgodne z tym, co zostało zawarte w poleceniu.

5. Piszemy rozprawkę. Pamiętajmy, że warto przytaczać cytaty z podanego fragmentu tekstu i trzymać się ustalonego wcześniej planu. Nie zapomnijmy odwołać się do całości utworu, jeśli tak sugeruje polecenie (na maturze w formule 2015). W przypadku rozprawki na egzaminie ósmoklasisty nie mamy podanego fragmentu tekstu, ale powinniśmy bardzo dobrze znać lektury obowiązkowe. Pamiętajmy, by pochwalić się swoją wiedzą i pokazać, że dobrze znamy dany utwór. Ale nie streszczajmy go! Podobnie powinno to wyglądać na maturze 2023. Nie zapomnijmy też o przywoływaniu kontekstów i innych tekstów kultury.

6. Po napisaniu warto przeczytać rozprawkę kilkukrotnie: sprawdzić błędy ortograficzne, interpunkcyjne, stylistyczne, upewnić się, że zrealizowaliśmy wszystkie punkty zawarte w poleceniu (np. odwołaliśmy się jedynie do dzieł literackich, a nie dzieł kultury, jeśli tak właśnie było zasugerowane w poleceniu). Sprawdzamy też, czy tekst jest spójny.

Najczęstsze błędy w pisaniu rozprawki to streszczanie utworu, zamiast analizowania go w kontekście podanego tematu, mylenie przykładu z argumentem, złe postawienie tezy, a także pisanie w podsumowaniu jedynie tego, co było powiedziane już wcześniej.

Przed samym pisaniem rozprawki warto zapoznać się z przydatnymi zwrotami. W zależności od tego, czy piszemy wstęp, rozwinięcie czy zakończenie należałoby użyć poniższych lub podobnych sformułowań.

We wstępie:

• Temat dotyczący… fascynował ludzi od zawsze…
• Problem, który chcę poruszyć…
• Wiele osób uważa, że…, ja jednak chciałabym zwrócić uwagę na inny aspekt tego problemu…
• Czy prawdziwe jest stwierdzenie, że…
• Właśnie dlatego uważam, że…
• Myślę, że…

W rozwinięciu:

• Na początku moich rozważań chciałabym zaznaczyć…
• Jednym z pierwszych argumentów, który potwierdza zasadność tej tezy, jest…
• Warto w tym miejscu przytoczyć przykład bohatera, jakim jest…
• Kolejnym zagadnieniem jest…
• Nie można zapomnieć o…
• Należy też zauważyć, że…
• Z jednej strony…, z drugiej zaś…
• Ostatnim już argumentem…

W zakończeniu:

• Podsumowując…
• Jak wynika z przytoczonych wyżej argumentów…
• Zebrane przykłady potwierdzają, że…
• Reasumując…
• Myślę, że przytoczone przeze mnie argumenty pokazały, że…

Przykłady rozprawek można znaleźć na w informatorze Centralnej Komisji Egzaminacyjnej, warto jednak pamiętać, że najlepszym sposobem na nauczenie się pisania rozprawek, jest po prostu praktyka, a więc pisanie. Chcąc poćwiczyć przed egzaminem maturalnym, dobrze jest sprawdzić matury z ubiegłych lat, a także arkusze egzaminu ósmoklasisty. Wszystkie materiały znajdują się na stronie CKE.

Przykładowe rozprawki maturalne znajdują się poniżej:

Rozprawka na egzaminie ósmoklasisty wygląda nieco inaczej, niż ta maturalna. Zanim przystąpi się do części z języka polskiego, warto zapoznać się z przykładowymi rozprawkami. Znajdują się one w Informatorze CKE.