Wysiedlenie: głód, bieda i wszy

Na Pagórek przeprowadzili się niewiele wcześniej, z Nakielskiej. To właśnie tam, w 1936 roku Stanisława z mężem Maksymilianem i dziećmi sprowadzili się z Bronisławia (okolice Mogilna). Stanisława długo się Bydgoszczą nie nacieszyła. Zmarła w 1938 roku. Jej mąż był robotnikiem.
To nie był ich dom, wynajmowali mieszkanie od Stanisława Szudy. Figuruje on w przedwojennej książce adresowej z 1936/37 roku jako właściciel domu przy ul. Pagórek 5.

Marian Cichy pamięta, że gdy tylko wybuchła wojna, na Pagórku i okolicznych ulicach ujawnili się niemieccy dywersanci. - W okolicy mieszkało kilka niemieckich rodzin i oni strzelali tak, że nie pozwalali Polakom się ruszyć - wspomina pan Marian.

Jak wiele bydgoskich rodzin, na początku września wyjechali z miasta. - Jeszcze Niemcy do Bydgoszczy nie weszli, gdy uciekliśmy. Kujawską kierowali się na Inowrocław, Strzelno, do rodzinnego Bronisławia. Tam mieszkali u krewnych.

Przeczytaj również: Kiedy dla dziecka zaczęła się wojna

Mijające lata zatarły w pamięci wiele szczegółów, poczucia czasu, pór roku. Pan Marian pamięta, że długo, ale co to znaczy "długo" dla dziecka? Nie było ich w domu może miesiąc, może dłużej.

Po powrocie rodziny na Pagórek, w nocy do mieszkania przyszło dwóch Niemców. Jeden z nich mieszkał przy Nakielskiej, drugi też nie był im obcy. - Zabrali ojca (Maksymiliana Cichego - dop. red.), Szudę i jego syna Teodora - wspomina pan Marian. - Po całej trójce ślad zaginął. Nigdy ich później nie widzieliśmy, nie wiemy, co się stało. Podobno trzymali ich przy Focha, w budynku z czerwonej cegły należącym do wojska. Dobrze, że starszego brata wtedy w domu nie było, bo pewnie też by go Niemcy zabrali. Dzięki temu się uratował.

Przed wojną przy ul. Focha 9 mieściła się Komenda placu oraz Wojskowy Sąd Rejonowy.

W domu na Miedzyniu zostało troje rodzeństwa Cichych: starsza siostra Czesława, 10-letni Marian i o 4 lata od niego młodszy Konrad.

W 1940 roku pojawił się na świecie siostrzeniec.

Potulice, pałac hrabiny Anieli Potulickiej dziś. Tu wysiedleni bydgoszczanie czekali na transport do Generalnego Gubernatorstwa.
(fot. Maja Stankiewicz)

Na początku lutego 1941 r., w nocy, Niemcy wyrzucili ich z mieszkania. - Kazali nam iść najpierw pod most kolejowy, stamtąd na Bernardyńską. Nie pozwolili nam nic z sobą wziąć.

Marian Cichy początkowo sądził, że był to 1940 rok. Ale własnie wtedy urodził się siostrzeniec, a gdy ich wysiedalno dziecko nie miało roku.

Właśnie wysiedlonych w lutym 1941 roku kierowano do GG przez obóz przejściowy w Potulicach.

Wspomnienia Mariana Cichego różnią się od wspomnień innych bydgoszczan, które do tej pory publikowaliśmy w "Albumie bydgoskim".

Miejscem zbiórki była bowiem nie szkoła przy pl. Kościeleckich, ale naprzeciwko, szkoła rolnicza przy ul. Bernardyńskiej. Dodajmy, że wówczas istniała jeszcze ulica Pawła z Łęczycy, przy której de facto mieściła się szkoła.

- W szkole na Bernardyńskiej było już pełno ludzi - opowiada pan Marian. Pamięta, że tej samej nocy wszystkich pognano na ul. Grunwaldzką. - Tam był dworzec małej kolejki. I nią wywieziono nas na bocznicę pod Nakło. Stamtąd pieszo szliśmy do Potulic. Prowadzono Polaków i Żydów.
Tak przynajmniej zapamiętał Marian Cichy.

Jak duża to była grupa? Duża, ale trudno powiedzieć, ile liczyła osób. - Dzieciak nie zwraca na to uwagi - tłumaczy.

Mała kolejka, czyli kolejka wąskotorowa kursowała do Koronowa. Jednak przez odgałęzienie w Morzewcu łączyła się z siecią Wyrzyskich Kolei Powiatowych i można było dojechać do Nakła.
Całą grupę ulokowano w pałacu hrabiny Potulickiej. - W dużej sali nakładziono słomy i tam nas trzymano. Przechodziliśmy przez jakieś drzwi, przy których ludziom zabierano obrączki, zegarki, co kto miał wartościowego. - Jedzenie było bardzo kiepskie, mało. Starsi umierali, bo codziennie kogoś wynoszono. Jako dzieci nie zdawaliśmy sobie sprawy, że w obozie jesteśmy.

Według pana Mariana byli tam na pewno kilka miesięcy. Dopiero wówczas wagonami towarowymi wywieziono ich do Piaseczna koło Warszawy, a stamtąd podwodami do wsi Jaworowa koło Raszyna. - Chyba jesień już była, jak tam dotarliśmy? - zastanawia się Cichy.

Podobno można było wybrać, czy zostać w Warszawie, czy jechać na wieś. - Siostra chciała na wieś, bo sądziła, że łatwiej będzie przeżyć.

W Jaworowej dostali jeden pokój z boku domu niechętnego im gospodarza. - Siostra pracowała u Krauzego w Falentach. To był Polak o niemieckim nazwisku. Później i ja tam pracowałem - wspomina. Miejscowi nazywali ich "wysiedlonymi". Kazali coś robić za talerz zupy z obiadu, kawałek chleba, starą pikowaną "watówkę", która chroniła przed zimnem.

Marian z młodszym bratem zbierali krowy od kilku gospodarzy i paśli na ugorze. Cięli sieczkę, pomagali w gospodarstwie. Często jedli to, co znaleźli na polu. Ale zdarzało się, że chodzili i prosili o chleb, bo nie było co jeść. Było biednie, głodno, gryzły ich wszy

Wieś niespecjalnie chętnie przyjęła wysiedlonych. - Myśleli, że jesteśmy bandyci albo złodzieje, jeśli Niemcy nas wyrzucili z domu - wspomina Cichy.

Tak mijały wojenne lata. O żadnej szkole, nauce, I komunii świętej nie było mowy. Choć dzieci innych wysiedlonych uczyły się. - Do I komunii przystąpiłem w 1945 roku, gdy wróciliśmy do Bydgoszczy, siostra mnie posłała - opowiada.

Do Bydgoszczy wrócili w 1945 roku, razem z wojskiem. I to dosłownie.

Dowiedzieli się, że do sąsiedniej wsi Dawidy wjechały polskie czołgi. Dzieciaki pobiegły je przywitać. - Tam się dowiedzieliśmy, że z Pruszkowa można odjechać, ale razem z wojskiem - wspomina Cichy. - Siostra wówczas pracowała u Krauzego w kuchni. Załatwiła furmankę, która zawiozła nas do Pruszkowa. Baliśmy się, co będzie jeśli nas nie zabiorą, furmanka odjedzie, nie będzie jak wrócić?

I rzeczywiście, wojsko nie bardzo chciało ich zabrać. W końcu ulokowali ich w bydlęcym wagonie, a pan Marian całą drogę spędził pod plandeką, która okrywała działo.

Do Bydgoszczy rodzina Cichych dotarła rano. Skierowano ich do PUR (Państwowy Urząd Repatriacyjny) na ul. Grunwaldzkiej. - Mieścił się w baraku, przy dworcu małej kolejki. Dostaliśmy ciepłą kawę, coś do jedzenia. Na Pagórek już nie wróciliśmy. Zamieszkaliśmy u innej siostry, przy księdza Skorupki.

Pan Marian nie poszedł już do szkoły, trzeba było zarabiać. Krótko pracował w fabryce mydła i pasty "Sokół" przy ul. Grudziądzkiej, potem w olejarni przy Marcinkowskiego, w końcu trafił "do skór", czyli przedsiębiorstwa obrotu skórami przy ul. Jagiellońskiej. Tam pracował do emerytury.

I właśnie tam historia zatoczyła koło. - Gdy wojna się skończyła, "w skórach" pracowało czterech Niemców. Robili to samo, co my, ale im nie płacili. Niewolnicy. Do rzeźni na obiady ich prowadzałem. Potem zabrano ich do Potulic.