Informacje o strukturze obszarowej gospodarstw rolnych w okresie przedakcesyjnym przyniósł ostatni Powszechny Spis Rolny z 2002 r. W okresie do 2007 r. można zaobserwować pewne zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw. Były one bardziej intensywne w latach 2002-2005 niż 2005-2007.
W latach 2002-2005:
- liczba gospodarstw rolnych w Polsce zmniejszyła się z 2.933,2 tys. do 2.733,4 tys., czyli o prawie 200 tys., przy czym proces dotyczył głównie gospodarstw od 1 do 20 ha UR;
- w tym czasie uwidocznił się proces polaryzacji struktury obszarowej gospodarstw rolnych. Niemal nie zmieniała się liczba działek rolnych (do 1 ha UR), a rosła liczba gospodarstw największych, o obszarze powyżej 20 ha UR. To samo zjawisko dotyczyło obszaru użytkowanej ziemi rolniczej;
- znacznie zmniejszyła się natomiast powierzchnia gruntów w gospodarstwach
rolnych o obszarze 1-20 ha UR.
Wprawdzie w latach 2005-2007 liczba gospodarstw rolnych w dalszym ciągu się zmniejszała, ale dotyczyło to głównie działek rolnych o obszarze do 1 ha UR oraz gospodarstw rolnych o obszarze 1-2 ha UR. Można domniemywać, że zmniejszenie liczby działek wynika z nieobjęcia gruntów tych gospodarstw dopłatami bezpośrednimi.
To samo może dotyczyć części gospodarstw 1-2 ha UR, które nie mogą udokumentować prowadzenia działalności rolniczej na co najmniej 1 ha UR. W pozostałych grupach obszarowych występowała stabilizacja liczby gospodarstw lub umiarkowany wzrost. Zwiększenie się liczby gospodarstw wystąpiło w grupie gospodarstw małych (2-10 ha UR) i dużych (powyżej 30 ha).
Może to oznaczać, że w okresie po akcesji Polski do UE nastąpiło pewne przewartościowanie znaczenia pojęcia "gospodarstwo najmniejsze obszarowo".
Odnosi się ono obecnie do gospodarstwa o powierzchni 2-10 ha oraz zgodnie z prawidłowością znaną jako "polaryzacja struktury agrarnej" dotyczy tej właśnie grupy gospodarstw i gospodarstw dużych (obecnie powyżej 30 ha UR):
- gospodarstwa najmniejsze (do 2 ha UR) szybko tracą na znaczeniu, gdyż albo mają trudności w pozyskiwaniu dopłat UE, albo wcale nie mają do nich dostępu;
- liczba gospodarstw powyżej 20 ha wynosi jednak tylko 126,9 tys., co stanowi zaledwie 7% ogółu gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha.W zasobach tych gospodarstw znajduje się tylko niecałe 45% całości użytków rolnych wszystkich gospodarstw;
- struktura obszarowa gospodarstw rolnych cechuje się nadal znaczącym zróżnicowaniem regionalnym
Wskazane przemiany w strukturze obszarowej, chociaż widoczne, nadal są słabe i nie powodują istotnych przeobrażeń strukturalnych w polskim rolnictwie.
Największą wadą struktury jest fakt, że nadal większość zasobów ziemi rolniczej znajduje się w dyspozycji gospodarstw małych i średnich (do 20 ha UR).
Za koniecznością przemian struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce przemawia jej porównanie ze strukturą w wielu krajach UE. W Polsce w 2007 r. liczba gospodarstw rolnych prowadzących działalność wynosiła 2380 tys. Stanowi to prawie 17% ogółu gospodarstw rolnych we Wspólnocie.
Większa liczba gospodarstw rolnych występuje tylko w rolnictwie rumuńskim. W Polsce jest ponad 2 mln gospodarstw małych (do 10 ha UR), co stanowi 84,7% ogółu gospodarstw prowadzących działalność. Dużo większe znaczenie ma jednak fakt, że gospodarstwa te skupiają 5,5 mln ha całości UR, czyli ponad 35%. Niezwykle niski jest odsetek gospodarstw rolnych większych obszarowo.
Gospodarstwa rolne o obszarze większym niż 20 ha:
- stanowią tylko 5,3% ogółu gospodarstw (rys. 1.6) i 7% gospodarstw o obszarze powyżej 1 ha UR;
- skupiają tylko 43,2% całości UR (rys. 1.7). Średnio w UE 27 w gospodarstwach powyżej 20 ha UR jest skoncentrowane 76,8% całości UR, a w krajach UE 15 niemal 85% UR.
W krajach zachodnich i północnych Wspólnoty oraz na Węgrzech, Słowacji i w Czechach, gdzie struktura asortymentowa produkcji jest podobna do występującej w rolnictwie polskim, gospodarstwa największe (powyżej
50 ha UR) skupiają zwykle około 75-90% całości UR. Porównanie to dowodzi wadliwej struktury polskiego rolnictwa i wskazuje na konieczność przeobrażeń strukturalnych.
Warunki, w których rolnictwo polskie funkcjonuje po akcesji, stanowią zaledwie pierwszy impuls do wprowadzania koniecznych zmian. W zakresie struktury obszarowej dystans między rolnictwem polskim a rolnictwem krajów UE o zbliżonej, a więc konkurencyjnej, strukturze produkcji nadal pozostaje bardzo duży.
