Skąd te nazwy miasteczek? Znajdujemy je na mapie Kujaw i Pomorza i wyjaśniamy

Okazuje się, że nawet osoby mieszkające od urodzenia przez długie lata w danej miejscowości nie zawsze wiedzą jaka jest etymologia, czyli pochodzenie wyrazów, z których utworzono nazwy wsi, miasteczek i całkiem dużych miast.

To pewne - nie wszystkie zagadki uda nam się wyjaśnić, ale popracujemy nad znalezieniem odpowiedzi na wiele pytań, a przy okazji przedstawimy historię i teraźniejszość interesujących miejscowości. Dziś opiszemy następujące: Rogóźno i Szembruk w powiecie grudziądzkim oraz Szubin w powiecie nakielskim i Swornegacie w chojnickim.

Rogóźno to wieś o starym rodowodzie w powiecie grudziądzkim, położona na północ od linii rzeki Osy. Nazwę innej wsi Rogóźno – Zamek w gminie Rogóźno łatwo można wytłumaczyć – jej pierwszy człon pochodzi od miejscowości – matki, drugi od istniejącego w niej od czasów krzyżackich zamku. Pytanie tylko skąd wzięła się sama nazwa „Rogóźno”?

O wyjaśnienie tej zagadki zwróciła się do nas pani Donata z Rogóźna. Bardzo prawdopodobne jest, że nazwa pochodzi od rogoży, czyli rosnącej w pobliżu zbiorników wodnych, na bagnach i generalnie na terenach podmokłych pałki wodnej. Dawniej rogożą nazywano też plecioną z sitowia i innych łodyg roślinnych matę.

Od tego słowa nazwano m.in. miasto Rogoźno (początkowo Rogoszna) nad rzeką Wełną i jeziorem Rogoźno w Wielkopolsce, które na karty historii wpisało się zwłaszcza z powodu zamordowania tam króla Polski Przemysła II 8 lutego 1296. Mord był inspirowany najprawdopodobniej przez margrabiów brandenburskich, którymi współpracowały zapewne wielkopolskie rody Nałęczów i Zarembów.

W leżącym w Kujawsko-Pomorskiem Rogóźnie próżno dziś szukać jeziora, czy ogólnie rzecz mówić większej wody, ale w pobliżu gotyckiego kościoła jest obniżenie terenu, którym płynie uregulowany ciek wodny, gdzie w minionych stuleciach z pewnością było znacznie więcej wody. W okolicy zachowały się także małe oczka wodne.

Już pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, gdy tereny te znalazły się pod administracją krzyżacką, wieś nazwano Roghuszen i w jej sercu zbudowano z kamienia polnego kościół w stylu gotyckim. Kościół został odbudowany w roku 1647 po zniszczeniach dokonanych w 1628 podczas wojny ze Szwedami i wtedy prawdopodobnie zmieniono jego patrona ze świętych Filipa i Jakuba na św. Wojciecha.

Dziś parafia w Rogóźnie należy do dekanatu w Łasinie i do diecezji toruńskiej.

W pobliskiej miejscowości Rogóźno – Zamek, na stromym wzgórzu opływanym nurtami rzeki Gardęgi i Osy, znajdują się ruiny dawnej warowni krzyżackiej, w której najbardziej okazałym elementem jest ogromna masywna wieża bramna prowadząca z przedzamcza bezpośrednio do zamku średniego i dalej do górnego.

Krzyżacy nazywali to wzgórze Roggenhausen. Pierwotnie – od roku 1285, gdy było po raz pierwszy wzmiankowane – stanowiło siedzibę komtura. Jednak już od 1333 stało się ośrodkiem władzy wójta, co oznaczało obniżenie rangi warowni. Po przyłączeniu tych ziem do Polski na mocy II pokoju toruńskiego (1466 r.) rezydowali tu starostowie królewscy. W roku 1628 zamkowe mury mocno uszkodzili w charakterystyczny dla siebie sposób Szwedzi – po prostu wysadzili je w powietrze. Po I rozbiorze Polski (1772 r.) Prusacy rozpoczęli systematyczną rozbiórkę, wykorzystując cegły do budowy potężnej Twierdzy Grudziądz.

Szembruk to niewielka wieś w gminie Rogóźno położona nad płynącą w głębokim jarze rzeką Gardęgą. Nie ma wątpliwości, że nazwa miejscowości wywodzi się od dawnej niemieckiej - Schönbrück, która oznaczała Piękny Most (schöne Brücke).

W publikacji Polskiej Akademii Nauk pt. „Atlas historyczny Polski. Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku”, pod red. T. Paneckiego i M. Słonia, Paweł Swoboda nie wymienia co prawda Szembruka, ale wyjaśnia, iż nazwy miejscowości zawierające pozytywne wartościowanie (np. krajobrazu, żyzności gleb itp.), jak Schönwalde (Piękny Las) czy Reichenfeld (Bogate, Żyzne Pole), w dobie kolonizacji mogły pełnić swego rodzaju reklamę, zachętę do osiedlania się w nich przybyszy z odległych niemieckich krajów. Z pewnością część niemieckich ojkonimów (nazw miejscowych) na Pomorzu mogą stanowić też nazwy przeniesione z miejsca pochodzenia zwartych grup osadników.

Nazwy topograficzne najczęściej składają się z dwóch elementów, przymiotnikowego i rzeczownikowego, jak np. Grünhain (dosłownie Zielony Gaj), Kahlberg (Łysa Góra), Rehwalde (Sarni Las), Steinborn (Kamienne Źródło). Rzadziej zaś spotykane były nazwy jednoelementowe typu Bruch (Bagno, Błoto), Linde (Lipa).

Szembruk został założony już pod koniec XIII wieku. W roku 1306 uzyskał odnowiony przywilej nadany przez krzyżackiego mistrza krajowego Prus Konrada von Sacka (Conradus Saccus). W dwudziestoleciu międzywojennym opodal wsi w pobliżu granicy z Niemcami ulokowano polską placówkę Straży Celnej „Szembruk”. Po przekształceniu tej formacji w Straż Graniczną placówki „Szembruk” już nie odtworzono.

W Szembruku na kamienno – ceglanym fundamencie wznosi się drewniany kościół parafialny pw. św. Bartłomieja. Zbudowano go w latach 1715-1716 na miejscu poprzednich świątyń, które spłonęły. W ostatnich latach budowla przeszła gruntowną modernizację.

Sam most nad Gardęgą zachował się. To stara i solidna konstrukcja, ale mało prawdopodobne jest, aby była tak stara, że miejscowość zapożyczyła od niego nazwę.

Szuba to obszerne okrycie wierzchnie pochodzące ze Wschodu z szerokimi rękawami i dużym futrzanym kołnierzem. Całkiem prawdopodobne jest to, że nazwa tego pałuckiego miasta nawiązuje do szuby.

Mowa jest oczywiście o Szubinie w powiecie nakielskim. Sama zaś nazwa może albo w prosty sposób wywodzić się od wspomnianego okrycia, które noszone było w Polsce od końca XV do XVIII wieku, albo od nazwiska, ewentualnie przezwiska Szuba, które także należy utożsamiać ze wspomnianym elementem odzieży. Badacze tego wątku wskazują nawet bardziej na tę drugą opcję – na nazwisko.

Warto odwiedzić to niespełna 10-tysięczne miasteczko we wschodnich Pałukach nad rzeką Gąsawką i Białą Strugą, opodal drogi ekspresowej nr 5.

Na kartach historii miejscowość pojawiła się w roku 1365. Wzniesienie zamku i założenie miasta przypisuje się Sędziwojowi Pałuce herbu Topór, staroście generalnemu Wielkopolski, pełniącemu później m.in. funkcje wojewody kaliskiego oraz regenta królewskiego (od 1381 r.). Kiedy dokładnie Szubin otrzymał prawa miejskie, tego nie wiadomo - pierwszy raz został tak nazwany dopiero w dokumencie z roku 1458.

W czasach Krzysztofa Opalińskiego (lata 1636-1641) zamek przebudowano na nowożytną rezydencję. Teraz jest ruiną, ale zabezpieczoną w ostatnich latach dzięki gruntownej rewitalizacji. Najcenniejszym zabytkiem Szubina jest kościół pw. św. Marcina, wzniesiony w swym pierwotnym kształcie w XV wieku.

Miejscowi mówią - i tak również brzmi oficjalna kaszubska nazwa tej miejscowości - Swòrnégace. A wywodzi się od gacenia brzegów, a nie od zwykłych gaci, co może sugerować polska pisownia.

Warto na to zwrócić uwagę i nie mylić pojęć. Faktem jest jednak, że nieświadomym tego turystom i wczasowiczom ciśnie się do głowy skojarzenie z wiadomą częścią garderoby, a dokładniej bielizny. Nikt jednak nie powinien się obrażać czy dąsać, a raczej podejść do sprawy żartobliwie – wszak nawet w miejscowym Kaszubskim Domu Rękodzieła Ludowego przy ul. Mestwina 8 można czasem zobaczyć na wystawie oryginalne „Sworne Gacie” dla pań.

Osada nad Brdą między jeziorami Karsińskim i Witoczno była wzmiankowana po raz pierwszy w roku 1272 jako Swornigac, i od tego czasu jej nazwa niewiele ewoluowała. W tym czasie musiała się tu już znajdować siedziba zakonu Augustianów, skoro w dokumentach wspomniał o niej papież Grzegorz X, polecając ją opiece biskupów chełmińskich.

Ale wróćmy do samej nazwy miejscowości – ta pochodzi od kaszubskich słów: swora i gacenie. Swora to plecionka z korzeni sosny, rodzaj warkocza. Gaceniem zaś nazywano umacnianie za pomocą swory brzegów jezior i rzek przed podmywaniem. Gać mogła też oznaczać groblę z faszyny lub drewna. Słowo „sworny” oznaczało w dawnej polszczyźnie „zgodny” i mogło zostać zapożyczone przez Kaszubów do określenia zgodnego ze sztuką, jak najlepszego gacenia.