Jaz Czersko Polskie – niezwykłe dzieło hydrotechniki, które zatrzymało Brdę i czas

Zobacz wideo: Sezon żeglugowy w Bydgoszczy otwarty!

Czersko Polskie to nazwa dawnej wsi, a obecnie słabo zaludnionego bydgoskiego osiedla na prawym brzegu dolnego odcinka Brdy i na wysokiej skarpie nad doliną. Tak też nazwano niezwykłą budowlę, która spiętrza wody Brdy od 1907 roku, czyli od czasów władzy pruskiej w Bydgoszczy. Zasadniczą część prac wykonano w latach 1904-1905 i ten przedział czasowy widnieje na oryginalnej tablicy zdobiącej fundament lewego przyczółka.

Inżynierowie podjęli się trudu zapewnienia odpowiednich warunków dla żeglugi pod prąd aż do centrum Bydgoszczy. Zrobili to po mistrzowsku - do dziś jaz utrzymuje stały poziom wody na całym 12-kilometrowym odcinku bydgoskiej Brdy stąd do Śluzy Miejskiej.

Konstrukcję jazu stanowią wyznaczające dwa brzegi betonowe monolity (bloki) licowane (aby ładniej wyglądały) cegłą klinkierową i ciosami granitowymi na krawędziach.

Zamknięcie jazu stanowi walec z blachy stalowej o grubości 14 mm i przynitowanej do konstrukcji szkieletu. Uszczelnienie walca stanowi dębowa belka zamontowana wzdłuż tej konstrukcji w wyprofilowanym gnieździe. Podnoszenie i opuszczanie walca odbywa się za pomocą mechanizmu napędzanego silnikiem elektrycznym, zaś awaryjnie ręcznie. Wciągany łańcuchem typu Galla, walec wtacza się po pochyłych listwach zębatych.

Maksymalna przepustowość jazu szacowana jest na 200 m sześciennych wody na sekundę.

Na lewym przyczółku tego stopnia wodnego wznosi się trzykondygnacyjny budynek, zwany też zamkiem wodnym, w których znajduje się czynna od 1907 roku mała elektrownią wodną. Ta dysponuje jedną turbiną Francisa o mocy 100 kW. Turbina może "przełykać" 3,5 m sześciennych wody na sekundę. Przelew znajduje się w fundamencie zamku wodnego. W budynku znajduje się także maszynownia (widoczny jest generator i wał przenoszący moc z turbiny) i rozdzielnia.

Z jazem zintegrowana jest od początku istnienia budowli hydrotechnicznej znajdująca się na jego prawym brzegu przepławka dla ryb.

Po jazie oprowadzał mnie jego operator, więc mogłem spokojnie i bezpiecznie poznać tajemnice tej niezwykłej konstrukcji. Na co dzień nie można tam jednak wejść – trzeba wcześniej zdobyć pozwolenie w Regionalnym Zarządzie Gospodarki Wodnej w Gdańsku, bo to on administruje całą Brdą od źródeł do ujścia (238 km).

Dojazd do zamku wodnego wiedzie przez dwie wyspy utworzone między starym korytem Brdy i Wisłą a Torem Regatowym pełniącym pierwotnie rolę Portu Drzewnego na Brdzie.

W północno-wschodniej części Toru Regatowego znajduje się śluza Czersko Polskie (oddana do użytku w 1999 r.) na drodze wodnej Wisła – Odra. Jednostki pływające pokonują tu prawie 5-metrową różnicę poziomów między Brdą (Torem Regatowym) a Wisłą. Stąd do Wisły jest 1,4 km.

Śluza zastąpiła starą (1879 r.), grożącą zawaleniem śluzę Brdyujście. Ta została zrewitalizowana w latach 2014-15 dla celów dydaktycznych i muzealnych, ale nie przywrócono jej poprzedniej roli – przeprawy dla statków i barek.

Koniec drogi wodnej Odra - Wisła znajduje się na 772. kilometrze żeglownej Wisły. Poprawniej jednak należałoby napisać, iż jest to początek drogi wodnej Wisła – Odra, bowiem tak się go określa i w tej kolejności nadaje numery śluz. Zatem śluza Bydgoszcz – Czersko Polskie nosi nr 1, śluza Miejska w centrum Bydgoszczy – nr 2 itd. Z Wisły do Odry jest 294,3 km.

Dwukilometrowy odcinek poniżej jazu Czersko Polskie mogą pokonać tylko kajakarze, bo sam jaz śluzy nie posiada. Kajakarzom daje to ostatnią szansę na swobodny spływ z nurtem rzeki korytem przypominającym naturalny.

Odcinek ujściowy Brdy ukształtowany został prawdopodobnie w trakcie budowy Portu Drzewnego. Nie wiadomo dokładnie jak wyglądał przed regulacją. Dziś mówi się o nim zwyczajowo jako o Starej Brdzie. I na taką wygląda – łagodnie meandruje, brzegi są wysokie. Otoczenie - patrząc na oba brzegi - jest zielone. Słychać ptasie śpiewy, a czasem pośród drzew i krzaków pojawiają się sylwetki saren.

W ujściu Brdy istniała od wieków (po raz pierwszy wzmiankowana w 1431 r.) duża wyspa (czasem określana jako łacha) zwana Starą Dbrzycą, która rozdzielała nurt Brdy. Stara Dbrzyca to inaczej Stara Brdyca, bo w czasach staropolskich Brdę nazywano Dbrą.

Wyspa zapisała się w historii jako ufortyfikowana baza 300 szwedzkich rajtarów, którzy w roku 1656 nadzorowali stąd ruch w ujściu Brdy i na Wiśle. Szwedzi zostali z wyspy „wykurzeni” przez wojska polskie po długim ostrzale artyleryjskim. Wyspa widniała jeszcze na mapie Samuela Pufendorfa wykonanej w roku 1697, ale już na mapie Schultzego z roku 1772 był to tylko długi półwysep.