Stare młyny wodne na szlakach regionu

Pierwsza wzmianka, a właściwie mechaniczny opis koła służącego jako kubełkowy podnośnik wody, pochodzi z III wieku p.n.e. Autorem opisu, który znany jest z arabskich przekładów, był Filon z Bizancjum, grecki pisarz i mechanik. To on sporządził listę Siedmiu Cudów Świata, wynalazł termometr, przegub krzyżowy i katapultę.

Pierwsza wzmianka o młynie wodnym w Polsce pochodzi z tzw. falsyfikatu trzemeszeńskiego. Dokument został sporządzony przez zakonników najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIII wieku - tak, aby wyglądał na oryginał datowany na rok 1145 i sygnowały przez księcia Mieszka III. Nie ma raczej wątpliwości, że braciszkowie z klasztoru w Trzemesznie mieli formalne prawo do użytkowania młyna znajdującego się zapewne na strudze (Pannie Południowej) łączącej jezioro Klasztorne z Popielewskim.
Nie ma też wątpliwości, że pierwsze polskie młyny powstawały m.in. w Wielkopolsce i na Kujawach, które odbudowywały się w pierwszej kolejności po upadku państwa pierwszych Piastów w latach 30. XI wieku w wyniku powstania pogańskiego i czeskiego najazdu.

Z tamtych czasów zachowały się tylko najstarsze, murowane fragmenty klasztorów. Po wznoszonych z drewna młynach nie ma już śladu. Najstarszy relikt takiej budowli w naszym regionie archeolodzy odkryli w roku 2007 w zamulonym starorzeczu rzeczki Mątawy w pobliżu Nowych Marz. Młyn funkcjonował w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. Próbki drewna datowane są na około 1400 rok. Zachowały się pale, na których osadzona była drewniana konstrukcja, jej dolna część i fragment koła wodnego.
Młyn nad Mątawą, zapewne prywatny, powstał czasach krzyżackich, bo ta część Pomorza Gdańskiego należała wtedy do państwa zakonnego.

Krzyżakom zawdzięczamy nie tylko fakt, że ułatwiali swym poddanym przemysłowe zagospodarowanie ziem (co przynosiło im określone wpływy z podatków), ale i sami budowali młyny i to murowane. W Toruniu zachowały się zabudowania dawnego zamkowego młyna, w którym dziś funkcjonuje hotel.

Ciekawe historyczne wzmianki dotyczą miejscowości Słupowski Młyn nad rzeką Osą. Jak chce tradycja, nazwa osady wywodzi się od słupa wbitego z rozkazu Bolesława Chrobrego w roku 1015. Osa miała stanowić granicę między państwem piastowskim a ziemiami Prusów. W roku 1383 Krzyżacy zbudowali tu młyn. Teraz w tym miejscu znajduje się mała elektrownia wodna urządzona w szachulcowym budynku młyna z XIX wieku.

Drewniane budowle młyńskie są już rzadkością. Młyny wykonane w całości z tego budulca lub na murowanym fundamencie można zobaczyć nad Chociną - w Chocińskim Młynie (koło Swornychgaci), nad Kłonecznicą - w Hamer Młynie, nad rzeką Mień - w Żuchowie, nad strugą Łacha - w Lisa Młynie (koło Brodnicy), nad Lubianką (dopływem Drwęcy) - w Dulniku.