Nieszawa - tak nazwano gródek na lewym brzegu Wisły. Tu była pierwsza siedziba zakonu krzyżackiego na ziemiach polskich

Trudno dziś dociec czy tak było rzeczywiście – faktem jest za to, że historyczna, zapisana w najstarszych dokumentach nazwa tych miejscowości, czy raczej tej pierwszej, od której wywodzą się następne, to Nessau lub Nessoueca Occola.

Tak nazwano opuszczony gródek na lewym, kujawskim brzegu Wisły, który książę Konrad Mazowiecki przekazał rycerzom krzyżackim. Ci mieli bronić książęcych ziem przed wojowniczo nastawionymi i najeżdżającymi je pogańskimi plemionami Prusów.

Archeologom nie udało się odnaleźć śladów tego gródka, ale przypuszcza się, że znajdował się na terenie dzisiejszego dworca głównego PKP w Toruniu. Wszelkie relikty historycznego miejsca musiały więc zostać zatarte podczas budowy dworca w połowie XIX wieku (w czasach zaborów Polski).

Z tego miejsca Krzyżacy wyprawili się w roku 1230 w ujście Zielonej Strugi, by przeprawić się na stronę pruską, czyli na prawy brzeg Wisły. Forsowanie wielkiej rzeki odbyło się siłami zaledwie siedmiu rycerzy zakonnych pod dowództwem Hermana von Balka, którym jednak towarzyszyli żołnierze niższej rangi, a całość przeprawy wspomagały siły mazowieckie.

Tym samym rozpoczął się podbój pogańskich Prus, ale bazą wypadową wciąż były Kujawy. Krzyżacy umocnili się na nich budując początkowo drewniano-ziemny, a potem solidny murowany zamek na terenie obecnej wsi Mała Nieszawka na zachód od lewobrzeżnego Torunia.

Zamek musieli rozebrać na mocy układu pokojowego z Polską z roku 1422. Jego relikty można oglądać do dziś w Małej Nieszawce na niewielkim, gęsto porośniętym dziką roślinnością podwyższeniu terenu. Ta warownia była więc drugą Nieszawą (jeśli mówimy o polskiej wersji językowej). Nawiasem mówić – sąsiednia, większa miejscowość Wielka Nieszawka (siedziba gminy) także nawiązuje nazwą do pierwotnej osady.

Trzecią historyczną Nieszawą stał się budowany od roku 1425 zamek i rozbudowana przy nim osada kupiecka na lewym, polskim brzegu Wisły, w opozycji do krzyżackiego, położonego na prawym brzegu Torunia.

Tu w roku 1454 (u progu wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim) król Kazimierz Jagiellończyk wydał tzw. statuty nieszawskie, które dawały więcej przywilejów szlachcie. Nieszawski zamek, czy raczej jego okazałe ruiny, znane są dziś (już w granicach Torunia) pod nazwą Zamek Dybowski lub Dybów.

Po zakończeniu wojny trzynastoletniej mieszczanie toruńscy wymusili na polskim królu likwidację konkurencyjnej osady nieszawskiej i przeniesienie jej w inne miejsce.

I tak się stało – Nieszawę przeniesiono w górę Wisły na teren lewobrzeżnej wsi Roskidalino. W roku 1460 nastąpiła lokacja miasta i wtedy właśnie wytyczono zachowany do dziś układ urbanistyczny z wydłużonym rynkiem (teraz jest placem Kazimierza Jagiellończyka). Najważniejszą budowlę – gotycką farę pw. św. Jadwigi – wzniesiono pod koniec XV wieku.